''Γλωσσάρι Ντοπιολαλιάς Σουβάλας Παρνασσού'' - Γιάννης Αθ. Λαγός

Το πόνημά μου  ''Γλωσσάρι Ντοπιολαλιάς Σουβάλας Παρνασσού'' 

Αναπόφευκτα το Γλωσσάρι αυτό, έχει παραλείψεις είτε σε ιδιωματικές λέξεις και εκφράσεις, είτε σε διαφορετικές ερμηνείες, σε λανθασμένες επεξηγήσεις κ.λ.π.

Γιά την πληρέστερη ενημέρωσή του είναι δεκτή κάθε παρατήρηση συγχωριανού μας που θα το διαβάσει.

Με εκτίμηση

Γιάννης Αθ. Λαγός.....

Ο Γιάννης κατόρθωσε και έγραψε το πόνημά ''Γλωσσάρι Ντοπιολαλιάς Σουβάλας Παρνασσού'' το οποίο θεωρώ πως είναι μία πραγματική προσφορά  για την ιστορία της Πολυδρόσου  και γενικότερα της περιοχής μας.

Είναι ολοφάνερο ότι ο Γιάννης  αφιέρωσε πολύ χρόνο προκειμένου να συγκεντρώσει, να επεξεργαστεί αυτόν  τον γλωσσικό πλούτο.

Το τελικό αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό.

Η παρουσίαση του πονήματος ''Γλωσσάρι Ντοπιολαλιάς Σουβάλας Παρνασσού'', θα γίνει σταδιάκα. 

Χ.Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Σουβάλα του  Παρνασσού ( Πολύδροσος το σημερινό της όνομα ), είναι ένα σημαντικό κεφαλοχώρι της ανατολικής Ρούμελης.

 Χωριό ζωντανό, με κατοίκους εργατικούς και φιλόξενους, υπήρξε γενέτειρα  πολλών σημαντικών ανθρώπων, που διέπρεψαν σε κάθε τομέα της ζωής, επαγγελματικό, επιστημονικό, αθλητικό  κ.λ.π , τόσο στο χωριό, όσο και μακριά απ’ αυτό.

Σ’ ένα τέτοιο χωριό, ήταν επόμενο, να έχει αναπτυχθεί κι ένας, ιδιαίτερα μεγάλος,  γλωσσικός πλούτος, με δεκάδες, εκατοντάδες λέξεις, ικανές να καλύψουν κάθε ανάγκη για έκφραση.

Αυτόν τον γλωσσικό πλούτο, προσπάθησα, με τις μικρές μου δυνάμεις, να συγκεντρώσω και να καταγράψω στη συνέχεια σ’ αυτό εδώ το γλωσσάρι.

Η εργασία βέβαια ετούτη, της καταγραφής των λέξεων και εκφράσεων, που χρησιμοποιούνταν παλιά αλλά και σήμερα ακόμα, δεν διεκδικεί επιστημονικά εύσημα. Απλά μια έντιμη και ειλικρινής προσπάθεια έγινε, προκειμένου να καταγραφεί,  να διατηρηθεί  και να γίνει γνωστός και στις νεώτερες γενιές αυτός ο γλωσσικός πλούτος.

Φυσικά, παρ’ ότι για πολλά χρόνια, κατέγραφα λέξεις ή εκφράσεις που άκουγα, κυρίως από παλιότερους χωριανούς, φοβάμαι, ότι θα έχω παραλείψει πολλές και είναι αναπόφευκτο, να συμπληρώνεται και να εμπλουτίζεται συνεχώς αυτό το γλωσσάρι.

Ένα μεγάλο μέρος των λέξεων και των εκφράσεων που παρατίθενται  εδώ, τις έχω ακούσει απ’ τη γιαγιά μου, τη γριά-Γιαννίτσα τη Βαλάσκαινα.  Σαν τώρα τη θυμάμαι, όταν μικρός την παρακάλαγα πριν τις γιορτάδες, να μου φέρει κανένα λατσούδι, να στολίσουμε χριστουγεννιάτικο δέντρο, μου έλεγε:  -Δε βόδωσα μανάρι μ’ να στου φέρου  σήμηρα. Ταχιά, θα φύβγου σύνταχα κι θα στου φέρου μέσα σι νιά σακκοπούλα (καθότι απαγορευότανε) και πήγαινε με τα πόδια η καημένη στο βουνό αχάραγα και το έφερνε. Πολλές λέξεις και εκφράσεις κυρίως, τις χρησιμοποιούσε βέβαια η μάνα μου, ενώ αρκετές λέξεις που περιέχονται εδώ, τις άκουσα απ’ τον Γιώργο Αυγέρη (Κουραμάνα), ο οποίος τις χρησιμοποιεί ακόμα και τώρα στην καθημερινότητά του.

Εδώ, να σημειώσω, ότι, αντίθετα με τη γιαγιά μου, ο παππούς μου, ο γέρο-Χρήστος Βαλάσκας αλλά και ο πατέρας μου, δεν χρησιμοποιούσαν σε τόσο μεγάλο βαθμό ιδιωματισμούς κι αυτό, μάλλον λόγω του ότι ήξεραν γράμματα κι έτσι είχαν μεγαλύτερη ευχέρεια, να εκφραστούν με την νεοελληνική γλώσσα.

Φύγανε ένας-ένας οι παλιοί. Και μοιραία φεύγει και χάνεται κι ένα μεγάλο μέρος του γλωσσικού αυτού πλούτου, δεδομένου ότι από ένα σημείο και μετά, οι περισσότεροι χωριανοί τελείωναν το δημοτικό, αρκετοί το γυμνάσιο κι έτσι η νεοελληνική καθομιλουμένη, εξοβέλισε τους ιδιωματισμούς στην εκφορά της γλώσσας και έγινε ενιαία και κρατούσα γλώσσα. Η δική μου η γενιά, εκφράστηκε πολύ λιγότερο, με τους ιδιωματισμούς αυτούς  κι  οι ακόμα νεώτερες, ελάχιστα. Πιστεύω ότι κανένας απ’ τους σημερινούς νέους, θα καταλάβαινε τι σημαίνουν οι λέξεις:  αναβολιός, αντίκ’φα, βατσίνα, βιταλιά, ζαρπί, λαζούρι, λουθνάρι, λιγαθνός και πολλές άλλες. Θα μπορούσε βέβαια κάποιος, να αντιτείνει ότι επί της ουσίας δεν έγινε και τίποτα, που δεν τις γνωρίζουν. Πρακτικά δεν μπορούν πλέον να αποτελέσουν μέσο έκφρασης και συνεννόησης, δεδομένου ότι εξέφραζαν κι έναν άλλο τρόπο εργασίας και γενικότερα ζωής. Έτσι, αποκτούν ιστορική μόνο σημασία κι αυτή την πλευρά τους καταγράφει αυτό εδώ το πόνημα. Βέβαια, τελευταία, βλέπουμε να υπάρχει πρόβλημα και με την νεοελληνική γλώσσα, καθώς ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας, συνεννοείται μ’ ένα φτωχό λεξιλόγιο εκατό-διακοσίων λέξεων και εκφράσεων του τύπου: φρίκαρα, τα πήρα στο κρανίο, την έχω κάνει κ.λ.π. Αλλά θα μπλέξουμε σε ατέρμονες συζητήσεις, αν καταπιαστούμε με γλωσσικά ζητήματα. Εδώ, απλά καταγράφεται ένα μεγάλο μέρος του γλωσσικού ιδιωματισμού της γενέτειράς μας και τίποτα παραπέρα.

Τώρα, σε ότι αφορά την οργάνωση του λημματολογίου:  Πολλές λέξεις εκφέρονται στην καθημερινότητα συντετμημένες, αποκομμένες κ.λ.π , ώστε να καθίσταται εξαιρετικά δύσκολο, το πού θα τις κατατάξεις. Παραδείγματος χάριν, πού θα πρέπει να καταχωρηθεί σ’ ένα τέτοιου είδους γλωσσάρι, η λέξη λατόπσα; Στο ελατόπισσα ή στο λατόπσα, την έκφραση δηλαδή που χρησιμοποιούν οι σουβαλιώτες; Έκρινα ως πιο λογικό να καταγράφεται η ίδια λέξη, σε δύο ή και τρείς ακόμα διαφορετικές θέσεις, ανάλογα με την εκφορά της, για να μην δημιουργείται σύγχυση.

Φυσικά, θα πρέπει να υπολογιστεί απ’ τον αναγνώστη αυτού του γλωσσαριού, ότι στην καθημερινή εκφορά τους πολλές λέξεις είναι περικομμένες είτε στην κατάληξή τους ( κατσίκ’, κορίτσ’, κ.λ.π ), είτε στο εσωτερικό τους (ταχ’νή=ταχινή, κ’κί=κουκί) είτε και παντού (μ’λιόρ’=μιλιόρι, γ’μάρ’=γομάρι ), εδώ όμως είναι τεχνικά αδύνατο να καταχωρηθούν οι λέξεις σ’ αυτές τις εκφάνσεις τους, περικομμένες δηλαδή ( συντμήσεις, αποκοπές κ.λ.π ).

Θα προσθέσω εδώ, ότι , στο τέλος του πονήματος αυτού των 3500 περίπου λέξεων, παρατίθενται και τα κουδαρίτικα (των 100 περίπου λέξεων) της Σουβάλας, η μυστική συνθηματική αυτή «γλώσσα» των μαστόρων (χτιστάδων), ή αλλιώς τα «μαστόρικα». Κι αυτό γιατί έχει πάψει πλέον να είναι μυστική και συνθηματική «γλώσσα», καθώς, όπως αναφέρει ο αείμνηστος Κώστας Παπαχρήστος στο βιβλίο του «Παρνασσιώτικα»: «στην εποχή μας τα κουδαρίτικα, δεν ανταποκρίνονται πια σε βασική επαγγελματική ανάγκη, δεν αποτελούν το απαραίτητο μέσο μυστικής επικοινωνίας. Οι σημερινοί μαστόροι τα χρησιμοποιούν μόνο σαν ένα είδος γλωσσικού παιγνιδιού, όταν ξεκουράζονται απ’ το μόχθο της μέρας, στα καφενεία και στις ταβέρνες».

Ένα ακόμα στοιχείο που πρέπει να αναφέρω εδώ, είναι ότι δεν ασχολήθηκα πάρα πολύ με την ετυμολογία στο σύνολο των λημμάτων, πράγμα που θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο, καθώς πρόκειται για μια ιδιαίτερα εξειδικευμένη εργασία, για την οποία απαιτούνται φιλολογικές γνώσεις. Όπου μπορώ, το επιχειρώ.

Αρκετές από τις λέξεις  που καταγράφονται εδώ, απαντώνται μόνο στη Σουβάλα. Πολλές, είναι κοινές σ’ όλη τη Ρούμελη, ενώ ένα μεγάλο μέρος, είναι γνωστές σ’ όλη την Ελλάδα. Βέβαια, υπάρχουν καταχωρημένες, κοινότατες λέξεις της ελληνικής γλώσσας αλλά εδώ δίνεται μόνο η ιδιαίτερη σημασία (ως ιδιόλεκτο) που έχουν στο χωριό μας.  Η λέξη κόλλημα π.χ. δεν παρατίθεται εδώ με την κοινή της έννοια, της συγκόλλησης και της επικόλλησης αλλά με την έννοια του σκαρφαλώματος,  όπως και του ανάμματος της φωτιάς, καθώς δε και την έννοια της συμπλοκής (μην κολιέστε μαρέ, φώναζε η γιαγιά, άμα τσακωνόμαστε). Το ρήμα διατάζω, που σημαίνει στη νεοελληνική, δίνω διαταγή, εδώ καταχωρείται με την έννοια του συμβουλεύω, εξ αυτού δε και το ουσιαστικό (το)διάταμα, που στη Σουβάλα έχει την έννοια της συμβουλής.

Η λέξη σίδερο, παρατίθεται μόνο ως προς την έννοια της παγίδας για λύκους και άλλα ζουλάπια. Η λέξη αδειάζω με την έννοια του ευκαιρώ, ενώ η λέξη περδικούλα, με την έννοια της ψυχής, καρδιάς. Το ίδιο και η λέξη μάνα, όχι με την έννοια της μητέρας αλλά της  μεγάλης νεροπηγής ή και του κομματιού φουστανέλας. Επίσης θα αναφέρω εδώ, ορισμένα χαρακτηριστικά του γλωσσικού ιδιώματος της Σουβάλας αλλά και ευρύτερα της Ρούμελης. Έτσι θα δούμε να τρέπεται το αι σε ι π.χ. κινούργιο αντί για καινούργιο ή το ω και ο σε ου π.χ. φουράου αντί για φοράω,χούμα αντί για χώμα, ούλα αντί για όλα, το ε σε ι π.χ. μένιτι αντί για μένετε, ενώ το ω τρέπεται σε ου στα ρήματα π.χ. λέου αντί λέω. Επίσης βλέπουμε να μπαίνει το γ πριν (κυρίως σε δασυνόμενες λέξεις, όπως (γ)αἷμα) ή και μέσα σε μια λέξη π.χ. αγέρας αντί αέρας, αλλά και κρυγιώνω αντί για κρυώνω, όπως και κοπριγιά αντί για κοπριά.

 Και όπως αναφέραμε και πιο πάνω, υπάρχουν οι αποκοπές τελικών φωνηέντων σε πολλές λέξεις ή ακόμα και μέσα σ’ αυτές, οι συντμήσεις, οι συναιρέσεις κ.λ.π  Και θα χρειαζόταν εδώ μια μεγάλη φιλολογική ανάλυση, πράγμα που δεν είναι ο κύριος σκοπός αυτού του πονήματος.

Προέλευση όλων αυτών των ιδιωματικών λέξεων, είναι κατά κύριο λόγο η αρχαία ελληνική γλώσσα, με τις κατά καιρούς παραφθορές που υπέστησαν, σ’ ένα μεγάλο ποσοστό είναι η τουρκική γλώσσα – φυσικό επακόλουθο τετρακοσίων χρόνων τούρκικης επικυριαρχίας – και αρκετές είναι σλάβικης, αλβανικής και ιταλικής προέλευσης, γιατί κι αυτοί οι λαοί πέρασαν απ’ τα χώματα ετούτα ή και εγκαταστάθηκαν οριστικά.

Τέλος, πολλές είναι κοινές της νεοελληνικής, με μικρές παραφθορές, συντμήσεις, αποκοπές κ.λ.π. σε σχέση με τον τρόπο που εκφέρονται κανονικά.

Να τώρα και μερικά  παραδείγματα προέλευσης  λέξεων: 

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ: γάστρα (απ’ το γαστέρα), κούτλας (απ’ το κότυλος), φ’κάρι (από το θηκάρι), λουβιά (από το λωβοί), λατσούδι (από το ελατίδιον)  

 ΤΟΥΡΚΙΚΗ: βιλαέτι, καζαντάω, μπακίρι, κιτάπι  

 ΣΛΑΒΙΚΗ: τσοκάνι, γκιόσα, γκλαβανή, γκουστέρα, βερβερίτσα  

ΑΛΒΑΝΙΚΗ: βίτσα, αγκορτσιά, λούτσα, κατσίκι   

ΙΤΑΛΙΚΗ-ΛΑΤΙΝΙΚΗ: ίσκα, καβαλίνα, καζιάκα, τσέρκι, βαρέλα  

ΒΛΑΧΙΚΗ: στουρνάρι, σεγκούνι, στρούγκα, μιλιόρι  

Τελειώνοντας αυτό εδώ το εισαγωγικό σημείωμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Σουβαλιώτη στην καταγωγή, γιατρό και λογοτέχνη Γιώργο Ε. Γεωργούση για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε και να επισημάνω, ότι οι περισσότεροι από εκείνους που υπήρξαν πηγές άντλησης του υλικού για τη συγγραφή αυτού του πονήματος, δεν υπάρχουν πια στη ζωή και ετούτη η προσπάθειά μου, είναι ένας φόρος τιμής προς αυτούς….