Ευγένιος Σπάθαρης: Ο γνήσιος τροβαδούρος της λαϊκής παράδοσης

Ο Ευγένιος Σπαθάρης (2 Ιανουαρίου 1924 - 9 Μαΐου 2009), υπήρξε ένας λαϊκός καλλιτέχνης με δυναμικό πνεύμα, ένας γνήσιος εμψυχωτής του λαϊκού ήρωα αλλά και ένας ζωγράφος με πλούσια χρωματική ζωντάνια. ....

Όμως πάνω απ' όλα ο Ευγένιος Σπαθάρης υπήρξε ένας αληθινός εκφραστής της ελληνικής παράδοσης και η προσωποποίηση της ανθρωπιάς και της απλότητας.

Ο άνθρωπος που σημάδεψε με τον Καραγκιόζη του, τη φωνή και τα έργα του, τον καλλιτεχνικό χώρο στην Ελλάδα, γεννήθηκε στην Κηφισιά, το 1924, μέσα στην τέχνη του πατέρα του, Σωτήρη, την οποία ελάτρεψε. Από μικρός έδειχνε ότι ήταν ένα ανήσυχο, ερευνητικό πνεύμα αλλά και ένα πολύπλευρο ταλέντο. Οταν οι άσχημες συνθήκες της γερμανικής κατοχής ήταν πλέον βέβαιο ότι δεν θα του επέτρεπαν να ακολουθήσει τον τομέα της αρχιτεκτονικής, που επίσης αγαπούσε, αφιερώθηκε με ιδιαίτερο ζήλο στο θέατρο σκιών.

Στόχος του ήταν να ανεβάσει πολύ ψηλά τον Καραγκιόζη, τόσο σαν σημαντικό ελληνικό και παραδοσιακό θέαμα όσο και σαν εξαιρετικό είδος τέχνης και τεχνικής. Ετσι, ο Καραγκιόζης σταματά να μας παρακολουθεί και να μας διασκεδάζει μόνο από τον μπερντέ του: εμψυχώνεται, εκσυγχρονίζεται, εμφανίζεται σε όλον τον κόσμο, γίνεται τραγούδι και στο τέλος, αποκτά "ένα κεραμίδι" για να ξαποσταίνει που και που. Όλα αυτά κατάφερε να πραγματοποιήσει ο Ευγένιος Σπαθάρης, ο δάσκαλος του ελληνικού θεάτρου σκιών, όπως τον αποκαλούν και το πέτυχε με τέτοια προσοχή και ευλάβεια απέναντι στην τέχνη, που ο ήρωας μας δεν έχασε ούτε την ελληνικότητα του αλλά ούτε την γνήσια λαϊκότητα που εκπροσωπεί.

Τον Φεβρουάριο του 2007, ο Ευγένιος Σπαθάρης τιμήθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού για την πολύτιμη προσφορά του στην τέχνη και στην Ελληνική Λαϊκή μας παράδοση απονέμοντάς του αναμνηστική πλακέτα και διοργανώνοντας εκδήλωση αφιερωμένη στην εξηπεντάχρονη δράση του.

Ο Άγγελος Σικελιανός είχε πει για τον Ευγένιο Σπαθάρη: «Η τέχνη του Σπαθάρη είναι στη βάση της λαϊκής ψυχής και ζωής και μακάριος όποιος την αντικρίζει με τη σοβαρότητα που της οφείλεται. Μέσα της δεν κατασταλάζει μόνο η λαγαρή θυμοσοφία του λαού μας μπρος στα ανάποδα τον κόσμου, αλλά σκεπάζεται και η πηγαία δύναμη πόχει μέσα του και με την οποία υπερνικά αυτά τα ανάποδα με ψυχισμό ασύγκριτο, ανεβαίνοντας απ'τα σκαλιά της θείας του εξυπνάδας ως με τις κορφές τον ηρωισμο».

Το έργο του στην Ελλάδα

Ο Ευγένιος Σπαθάρης ξεκινά την καριέρα του το 1942 και από το 1945 έως το 1950 περιοδεύει δίνοντας παραστάσεις σε πολλά θέατρα και κινηματογράφους της Ελλάδας. Σε όλη τη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα όπου πραγματοποίησε και πραγματοποιεί αμέτρητες παραστάσεις για τον ελληνικό λαό, στον οποίο άλλωστε ανήκει ο Καραγκιόζης του, πρέπει να υπογραμμισθεί η εικοσάχρονη συμμετοχή του στα "Κρυστάλλεια" της Πεντέλης, η μακρόχρονη παρουσία του στην Διεθνή Εκθεση Θεσσαλονίκης και οι εμφανίσεις του στα "Δημήτρια" που οργανώνονται στη συμπρωτεύουσα.

Το 1962 ο Ευγένιος Σπαθάρης ηχογραφεί όλες τις κλασσικές παραστάσεις του Καραγκιόζη στην Κολούμπια, και έτσι κυκλοφορούν οι πρώτοι δίσκοι του. Το 1966 δημιουργείται ο Πειραματικός Σταθμός Τηλεόρασης και ξεκινά με τον Καραγκιόζη του Σπαθάρη, ο οποίος συνεχίστηκε έως το 1992. Σημαντική υπήρξε η κυκλοφορία των εικονογραφημένων τευχών του Ε. Σπαθάρη με Καραγκιόζη (1900 και 1970) και η επιτυχημένη έκδοση του βιβλίου του "Ο Καραγκιόζης των Σπαθάρηδων" (1979).

Αξιόλογη, όμως, θεωρείται και η δράση του στον τομέα του θεάτρου, όπου σκηνοθέτησε και σκηνογράφησε με τεράστια επιτυχία τον "Μέγα Αλέξανδρο" με το Ελληνικό Χορόδραμα (1950), επίσης τον "Μέγα Αλέξανδρο" συνεργαζόμενος με την Σοφία Βέμπο (1954), "Το ταξίδι" του Γ. θέμελη (1965), τον "Καραγκιόζη Δικτάτορα" του Γ. Γιαννακόπουλου (1969), "Το μεγάλο μας τσίρκο" του Ι. Καμπανέλλη (1972), τον "Καραγκιόζη παρά λίγο Βεζύρη" του Σκούρτη, "τα Καραγκιοζέϊκα" του Ρώτα και άλλα.

Το 1980 ανεβάζει διασκευασμένους τους Βατράχους του Αριστοφάνη που αμέσως κυκλοφόρησε και σε δίσκο. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1998, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Τσαρούχη, επαναφέρει με πολύ μεγάλη επιτυχία στη σκηνή την επινόηση του πατέρα του, την "ολόσωμη αποθέωση", ανεβάζοντας το ηρωϊκό έργο "Αθανάσιος Διάκος". Τέλος, το 1999 γράφει και σκηνοθετεί στη Ρόδο το έργο "Σκιών Καμώματα" που παιζόταν έως πρόσφατα σε περιοδείες σε όλη την Ελλάδα. Έχει, ακόμα, ασχοληθεί με την διδασκαλία του θεάτρου σκιών σε διάφορες ομάδες φοιτητών, καθηγητών και νέων καλλιτεχνών. Το καλοκαίρι του 1999, στην Κρήτη, στα πλαίσια του Συνεδρίου της UNIMA Κρήτης, μιλάει για τον Καραγκιόζη και τη γλώσσα μας. 

Δεν πρέπει να παραλείψουμε, ωστόσο, την εμφάνιση του μεγάλου καλλιτέχνη σε διάφορες κινηματογραφικές ταινίες όπως, στο "Πικρό Ψωμί" του Γ. Γρηγορίου (1950), στον "Εξυπνότερο άνθρωπο του κόσμου" παραγωγής Ολυμπία Φίλμς (1950), στην "Κιβωτό" μαζί με την Μελίνα Μερκούρη και τον Μίνω Αργυράκη (κινούμενα σχέδια 1956), στον "Μέγα Αλέξανδρο" του Γ. Ζερβουλάκου (1960), σε οκτώ ταινίες παραγωγής Ιωαννίδης Φίλμς με κλασσικές κωμωδίες του Καραγκιόζη (1962), στην "Λυσιστράτη" του Γ. Ζερβουλάκου (1974), στο "Τεριρέμ" του Α. Δοξιάδη (1992) και σε πολλά ντοκιμαντέρ αφιερωμένα στην Ελλάδα.

Εξαιρετική, μάλιστα, υπήρξε και η συμμετοχή του στον τομέα της μουσικής, όπου η φωνή του Ευγένιου Σπαθάρη, ταυτισμένη πλέον τόσο πολύ με τον αγαπημένο μας λαϊκό ήρωα, αντηχεί παντού, πότε σχολιάζοντας τα καλά και τα κακά αυτού του τόπου, πότε υμνώντας την εξυπνάδα και την ψυχή εκείνου που ονομάζεται Έλληνας και πότε χορεύοντας ώστε να ακολουθήσει το ρεύμα της σημερινής εποχής. Οι κυριότερές του συνεργασίες σ'αυτόν τον κλάδο ήταν τα τρία τραγούδια με τον τίτλο "Εμένα φίλε με λένε Καραγκιόζη", (στίχοι Ν. Γκάτσου - μουσική Σ. Ξαρχάκου - παραγωγή SΚΥ 100,4), το τραγούδι "Για την Ελλάδα ρε γαμώτο" του Στέλιου Φωτιάδη και "Η εκδίκηση του Καραγκιόζη" του συγκροτήματος Modern Fears.

Εξίσου σημαντικές, υπήρξαν οι πολλές συνεργασίες που είχε ο Ευγένιος Σπαθάρης με τον Διονύση Σαββόπουλο στο Κύτταρο το 1973, στο Ρεξ το 1992 και σε πολλές συναυλίες του γνωστού τραγουδιστή.
Ο Ευγένιος Σπαθάρης έχει τιμηθεί με αναμνηστικές πλακέτες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό για την τόσο σημαντική και πολύχρονη προσφορά του στον θεατρικό αυτό τομέα ενώ έχει διακριθεί στα περισσότερα Φεστιβάλ για το εξαιρετικό ταλέντο με το οποίο προβάλλει την τέχνη του. Το 1980 μάλιστα, στο φεστιβάλ Ιθάκης πήρε το βραβείο καλύτερης σκηνοθεσίας, σκηνογραφίας και ενδυματολογίας για το έργο "ο Τιλάλης" του Μιχάλη Μπουρμπούλη (1980).

Συνεχίζοντας ακατάπαυστα τη δράση του, το 2001, σε συνεργασία με τους μουσικούς Λουδοβίκο των Ανωγείων και Ψαραντώνη παρουσίασαν με πρωτότυπο τρόπο στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό το γνωστό Κρητικό ποίημα του Βιτζέντζου Κορνάρου «Ερωτόκριτος». Την ίδια χρονιά το Θέατρο Τέχνης με επικεφαλής τον σκηνοθέτη Μίμη Κουγιουμτζή ανέβασαν με πρωτοφανή επιτυχία το έργο «Πλούτος» του Αριστοφάνη με πρωταγωνιστή τον Ευγένιο Σπαθάρη. Η παρουσία του στο ιερό θέατρο της Επιδαύρου υπήρξε ο πιο σημαντικός σταθμός  της ζωή του. Η παράσταση συνεχίστηκε με την ίδια επιτυχία σε όλη την Ελλάδα.

Το 2003 επιστρέφοντας από το εξωτερικό έγραψε και ανέβασε το δεύτερο θεατρικό του έργο «Ε! ρε γλέντια» το οποίο παρουσιάστηκε στην Αθήνα και στην Επαρχία με τον Τάκη Βαμβακίδη στο ρόλο του Καραγκιόζη.

Το Μουσείο

Εδώ και αρκετά χρόνια έχει αναγνωριστεί διεθνώς το Παγκόσμιο Μουσείο Θεάτρου Σκιών, που δημιουργησε με την πολύτιμη βοήθεια της γυναίκας του από το 1958, στο σπίτι τους στο Μαρούσι. Η προβολή αυτής της σπάνιας συλλογής, μέσω των ξένων τηλεοπτικών καναλιών όλου του κόσμου που τον επισκέφθηκαν, έκανε ακόμη πιο γνωστή τη χώρα μας στον τομέα του μαγικού κόσμου του ρωμαίικου Καραγκιόζη και της καταγωγής του.

Τέλος, τον Ιούνιο του 1995, ο Ευγένιος Σπαθάρης αμείφτηκε με το ωραιότερο δώρο που θα μπορούσε να τιμηθεί ένας καλλιτέχνης. Ένας καλλιτέχνης που ζει για να προσφέρει την χαρά και το χαμόγελο σε όλους τους θαυμαστές του τόσα χρόνια πιστού φίλου τους, Καραγκιόζη. Ο Δήμος Αμαρουσίου, με ιδιαίτερο σεβασμό και αγάπη απέναντι στο πρόσωπο του μεγάλου καλλιτέχνη της πόλης μας εξασφάλισε ένα κεραμίδι, μια μόνιμη στέγη για τον Καραγκιόζη και τους υπόλοιπους φίλους του, στην καρδιά του Μαρουσιού. Έτσι, σήμερα, λειτουργεί ένα μοναδικό μουσείο ανοιχτό για ολόκληρο τον κόσμο με την επωνυμία "Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών Δήμου Αμαρουσίου" που ο μεγάλος "δάσκαλος" το έχει γεμίσει με πανέμορφες φιγούρες και σκηνικά του ελληνικού αυτού λαϊκού μας θεάτρου.  Ο Ευγένιος Σπαθάρης χάρισε με πολύ μεγάλη χαρά τις δημιουργίες του στην πόλη του Μαρουσιού με σκοπό να μαθαίνουν και οι νέες γενιές τι αντιπροσωπεύουν για μας τους Έλληνες ο Καραγκιόζης και η ιστορία του.

Ο Σπαθάρης στο εξωτερικό

Η έντονη δραστηριότητα του απλώνεται γρήγορα στο εξωτερικό και μάλιστα στο "Κάρνεγκυ Χωλ" της Αμερικής, στον Καναδά και στην Κούβα (1953). Το 1954 βρίσκεται για παραστάσεις στη Λευκωσία, επιστρέφει το 1956 στη Νέα Υόρκη, λαμβάνει μέρος στο Παγκόσμιο Συνέδριο και Φεστιβάλ θεάτρου Σκιών των Βρυξελλών το 1958 ενώ το 1959 συμμετέχει στο Διεθνές Φεστιβάλ θεάτρου Σκιών Παρισίων. Το 1961 συνεχίζει τις εμφανίσεις του στο Κάϊρο και στην Αλεξάνδρεια και το 1962 βραβεύεται στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ θεάτρου Σκιών και Κούκλας στη Ρώμη. Το 1971 συμμετέχει στο Φεστιβάλ Ανατολικών Χωρών της Πολωνίας, εμφανίζεται στο Λονδίνο, περιοδεύει στη Γερμανία και καταλήγει με το θέατρο του στη Δανία ενώ το 1972 παρουσιάζεται με το θίασο του στη Γενεύη και στην Πάρμα. Το 1978, στα πλαίσια του ελληνικού μήνα στη Στοκχόλμη, περιοδεύει και σ' ολόκληρη τη Σουηδία. Με την ευκαιρία της έκθεσης παιδικού βιβλίου στο Μόναχο, προσκαλείται, το 1979, για έκθεση φιγούρας και  σειρά παραστάσεων.

Το 1980, οργανώνεται προς τιμήν του, στο Παρίσι, φεστιβάλ Παγκοσμίου θεάτρου Σκιών ενώ την ίδια χρονιά δημιουργεί "Σχολή θεάτρου Σκιών στη Δανία", η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα από τους Δανούς μαθητές του. Αργότερα περιοδεύει πάλι στην Αμερική, στα πλαίσια της έκθεσης των ευρημάτων της Βεργίνας, με το έργο "Ο Μέγας Αλέξανδρος και το Καταραμένο Φίδι". Ο Ευγένιος Σπαθάρης, επίσης, συμμετέχει το 1981 στον ελληνικό μήνα που διοργανώθηκε στο Βυρ της Νορμανδίας και παράλληλα εγκαινιάζει το ελληνικό θέατρο της Μασσαλίας. Το 1982 δίνει παραστάσεις στην Ολλανδία και παρουσιάζεται στο Φεστιβάλ θεάτρου Σκιών του Ανατολικού Βερολίνου. Το 1983 η δραστηριότητά του περιορίζεται στα ελληνικά νησιά και στην Κύπρο ενώ το 1984, φεύγει πάλι για το εξωτερικό, προσκεκλημένος από τα Πανεπιστήμια Ρωμης, Νάπολης , Μπολώνιας και κατόπιν από τους διοργανωτές φεστιβάλ στο Λονδίνο, στη Γλασκόβη και στο Εδιμβούργο. Την ίδια χρονιά, συμμετέχει στο δεκαήμερο ανταλλαγών Μόσχας-Αθήνας.

Ο Σπαθάρης και ο Καραγκιόζης του ταξιδεύουν και παρουσιάζονται αδιάκοπα στο εξωτερικό ενώ το ξένο κοινό τους αγκαλιάζει με πρωτοφανή θαυμασμό και αγάπη: στα Φεστιβάλ Μεσογειακού θεάτρου της Λυών, Νυρεμβέργης και Μαριγκύ (1985), στην Ουτρέχτη Ολλανδίας, στη Σουηδία, στις Άλπεις, στη Ραβέννα Ιταλίας και στο Ανατολικό Βερολίνο (1986), στο Δυτικό Βερολίνο και στη Ρώμη (1987), στην Καλαβρία Ιταλίας (1988) πάλι στη Δανία, στη Νίκαια, στην Τουλούζ, στις Κάννες και άλλες πόλεις (1989), σε όλα τα Φεστιβάλ της Ισπανίας (1990), άλλη μια φορά στον ελληνικό μήνα της Σουηδίας (1991), στις εκδηλώσεις του παγκοσμίου Μπάσκετ στην Ρώμη (1992), στο Φεστιβάλ Ομπερχάουζεν Γερμανίας (1993), στην Αμερική, στον Καναδά και στην Τεχεράνη (1994) και τέλος, ξανά στην Κύπρο, κατόπιν στο Φεστιβάλ Μεσογειακού θεάτρου της Στουτγκάρδης (1995) και στο Μπορντώ Γαλλίας (1996).  

Το 1997 δίνει παραστάσεις σε εκδηλώσεις αφιερωμένες στον Μάνο Χατζηδάκι στο Παρίσι. Το 1998, μεγάλη επιτυχία του Ελληνικού Καραγκιόζη του Σπαθάρη στο θέατρο του Κρεμλίνου (Μόσχα). Την ίδια χρονιά ο Ευγένιος Σπαθάρης πραγματοποιεί σειρά ομιλιών για το Ελληνικό Θέατρο Σκιών και παραστάσεις στα πανεπιστήμια Καίμπριτζ, Οξφόρδης και East Anglia. Το 1999 λαμβάνει μέρος στο Φεστιβάλ που διοργανώθηκε για τη Λεμεσό ως πρωτεύουσα της Ευρώπης. Οι βασικότερες δραστηριότητες του Ευγένιου Σπαθάρη στο εξωτερικό μέσα στο 2000 ήταν η συμμετοχή του με σειρά παραστάσεων και ομιλιών στα πλαίσια των εκδηλώσεων για το Millennium στην Αγγλία, σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού. Επανεμφανιζόμενος το 2002 στη Γαλλία «Μασσαλία και Τουλόν», το καλοκαίρι της ίδιας χρονιά καταλήγει στην Κύπρο όπου ο Πολιτισμικός Οργανισμός Λεμεσού διοργανώνει προς τιμήν του έκθεση φιγούρας και ανεβάζει με πρωταγωνιστή τον ίδιο τον Ευγένιο Σπαθάρη το θεατρικό έργο «Σπαθάρης ο Έλληνας». Τέλος, την άνοιξη του 2004 προσκαλείται για άλλη μια φορά στην Γαλλία για να διδάξει το θέατρο Σκιών και την τεχνική του σε νέους καλλιτέχνες του εξωτερικού.

Ο Ζωγράφος

Ο Ευγένιος Σπαθάρης, εκτός από το ταλέντο της τέλειας ερμηνείας και τεχνικής στον τομέα της θεατρικής τέχνης που εκπροσωπεί, είναι και ένας γνήσιος εκφραστής των συγκινήσεων της λαϊκής μας ψυχής που προκαλούνται με τους υπέροχους πίνακές του. Ο Ευγένιος Σπαθάρης διατηρεί έντονα τα κύρια χαρακτηριστικά της λαϊκής ζωγραφικής που τα δένει μεταξύ τους με πρωτοφανή ρεαλισμό και μεγάλη χρωματική ζωντάνια. Σαν λαϊκός ζωγράφος διατηρεί την σύνθεση σε ένα επίπεδο, την συχνή χρήση προφίλ των προσώπων, την καθαρή γραμμή των μορφών και την απλότητα του σχεδίου, αλλά εκείνο που τον διακρίνει, από άλλους ερμηνευτές του είδους, είναι οι απίθανες πραγματικά αρμονίες παράδοξων τόνων που οδηγούν στην εξαιρετική απόδοση του φυσικού χρώματος της περιγραφής των θεμάτων που επιλέγει.

Τα θέματα του αντλούνται από, τις καθημερινές εικόνες της ελληνικής παλιάς αθηναϊκής ζωής, πολλά ιστορικά γεγονότα με επίκεντρο τους ήρωες της επανάστασης, ελληνικά λαϊκά πορτραίτα, δημοτικά τραγούδια, αλλά και διάφορες άλλες σκηνές εμπνευσμένες από τον κόσμο της μυθολογίας ή του παραμυθιού. 

Ξεκίνησε από την ζωγραφική απόδοση των διαφημιστικών αφισών του ρεπερτορίου των παραστάσεων του πατέρα του και των δικών του έργων. Κατόπιν, εύκολα πέρασε στα υπόλοιπα θέματά του ενώ γρήγορα εξελίχθηκε στον τομέα της ζωγραφικής απόδοσης θεατρικών σκηνικών και ενδυμάτων απ'όπου απέκτησε μεγάλη πείρα. Ασχολήθηκε με την εικονογράφηση πολλών παιδικών βιβλίων αλλά και με την φιλοτέχνηση ημερολογίων γνωστών μεγάλων εταιρειών. Οργάνωσε πάνω από 50 ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και έλαβε μέρος σε πολλές ομαδικές και στο εξωτερικό.

tvxs