Αμφισσα: Αρχέγονη γοητεία

  

Κτισμένη στις νοτιοδυτικές απολήξεις της Γκιόνας και πάνω στους αρχαίους θαλασσινούς και στεριανούς δρόμους που συνδέουν την Ανατολική με τη Δυτική Ελλάδα, η Αμφισσα υπήρξε στο παρελθόν κομβικό σημείο με σημαντικό ρόλο στα ιστορικά δρώμενα της περιοχής.....

Θα περιπλανηθείς στα σιωπηλά σοκάκια της Χάρμαινας, θα σκαρφαλώσεις στο κάστρο των Σαλώνων, θα ατενίσεις το αρχαίο Κρισσαίο πεδίο, θα περπατήσεις ανάμεσα στις αιώνιες ελιές του κάμπου, θα αγναντεύεις τον Παρνασσό και την Γκιόνα... Ενας τόπος αρχέγονος, γοητευτικός, ωστόσο ελάχιστα γνωστός σήμερα, η περιοχή της Αμφισσας δεν θα σου χαριστεί εύκολα, όμως θα σε μαγνητίσει με τους θρύλους και τα μυστικά της...

Στην Αμφισσα το ενδιαφέρον των επισκεπτών εστιάζεται κυρίως στην παλιά συνοικία Χάρμαινα με τα παραδοσιακά ταμπάκικα.

Σήμερα βέβαια τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά, αφού οι περισσότεροι ταξιδιώτες κατηφορίζοντας από τους Δελφούς για τον κόλπο της Ιτέας συνήθως τραβούν δυτικά προς Γαλαξίδι, Ερατεινή, Ναύπακτο και τα άλλα γνωστά θέρετρα του Κορινθιακού Κόλπου.
Και όμως, η Φωκική πρωτεύουσα αξίζει και με το παραπάνω αρκετό απ' τον περιηγητικό σας χρόνο. Εξάλλου από τον κόμβο της Ιτέας η Αμφισσα δεν απέχει παρά μόλις 7 χιλιόμετρα. Διασχίζουμε το λαδοπράσινο χαλί του ελαιώνα που απλώνεται γύρω από την πόλη, το γνωστό Κρισσαίο Πεδίο της αρχαιότητας και χωρίς καλά καλά να το καταλάβουμε καταλήγουμε στην είσοδο του αστικού συγκροτήματος.
Στην κορφή του βραχώδους λόφου απλώνει τους στιβαρούς χορταριασμένους τοίχους του το φημισμένο κάστρο των Σαλώνων. Χτισμένο από Φράγκους και Καταλανούς ιππότες στη θέση αρχαίου φρουρίου και θεμελιωμένο πάνω σε κυκλώπεια τείχη, επόπτευε ανέκαθεν τον κάμπο με τα λιόδεντρα, τα λιμάνια της Ιτέας και του Γαλαξιδιού αλλά και τα ορεινά περάσματα του Παρνασσού, της Γκιόνας και των Βαρδουσίων.

Ο Βασίλης και ο Δημήτρης στο παραδοσιακό εργαστήριο βυρσοδεψίας επεξεργάζονται με ιδιαίτερες τεχνικές δέρματα κυρίως για περγαμηνές.

Το ενδιαφέρον των επισκεπτών σήμερα εστιάζεται κυρίως στην παλιά συνοικία της Αμφισσας «Χάρμαινα» με τα ταμπάκικα, τα παραδοσιακά δηλαδή εργαστήρια βυρσοδεψίας. Η γραφική αυτή γειτονιά βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο της πόλης, πολύ κοντά στο κάστρο. Αφού επισκεφτείτε την αξιόλογη βυζαντινή εκκλησία του Σωτήρος (11ος αι.), προτείνουμε να περιπλανηθείτε στα στενά καλντερίμια και να παρατηρήσετε στα σκοτεινά εργαστήρια τους τεχνίτες του δέρματος -όσοι έχουν απομείνει- στον δικό τους... ξεχασμένο κόσμο, να χειρίζονται ακόμα τα παλιά μηχανήματα μέσα σε καπνούς και απόκοσμες μυρωδιές.
Η ιστορική αυτή συνοικία προσμετρά ζωή τουλάχιστον 500 χρόνων. Σε αυτήν αναφέρεται και ο Αγγλος περιηγητής Dodwell που διερχόμενος από την Αμφισσα στις αρχές του 19ου αιώνα, έγραψε για την επεξεργασία των δερμάτων και την άριστη ποιότητά τους που οφειλόταν στις ευεργετικές ιδιότητες του νερού της Χάρμαινας.

Τα ταμπάκικα άρχισαν να παρακμάζουν όχι γιατί υποβαθμίστηκε η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων, αλλά κυρίως λόγω του ανοίγματος της αγοράς στα φθηνότερα εισαγόμενα δέρματα.

Το κατσικίσιο δέρμα δουλευόταν στο χέρι με μεράκι και τέχνη από έμπειρους του είδους. Μάλιστα η επεξεργασία αυτή ήταν που χάριζε στα δέρματα ιδιαίτερη αντοχή και λαμπερά ανεξίτηλα χρώματα. Τα παραγόμενα προϊόντα χρησιμοποιούνταν στη βιβλιοδεσία, αλλά και στην κατασκευή τσαντών, πορτοφολιών, χαρτοφυλάκων και περγαμηνών. Τα ταμπάκικα άρχισαν να παρακμάζουν μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όχι γιατί υποβαθμίστηκε η ποιότητα των παραγομένων ειδών, αλλά κυρίως λόγω του ανοίγματος της αγοράς στα φθηνότερα εισαγόμενα δέρματα και στις πλαστικές πρώτες ύλες.
Σήμερα έχουν απομείνει 2-3 εργαστήρια ταμπάκηδων που συνεχίζουν με τον παραδοσιακό τρόπο και κάτω από δύσκολες συνθήκες να αντιστέκονται στην καταναλωτική «κουλτούρα» που λίγο πια εκτιμά τη χειροποίητη ποιότητα. Από το 1989 σαράντα δύο κτίρια της Χάρμαινας (παλιά βυρσοδεψεία - ταμπάκικα) έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα και κάποια από αυτά έχουν αναπαλαιωθεί, όμως μένουν πολλά ακόμη να γίνουν ώστε τούτη η γωνιά της Αμφισσας να αναδειχθεί.

Κοντά στην πηγή της Χάρμαινας (Τουλασίδι) σε παλιό αναπαλαιωμένο κτίριο στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη.

Μια βόλτα του επισκέπτη στην ιδιαίτερη αυτή συνοικία που παρόμοιά της δεν υπάρχει στον ελλαδικό χώρο, θα του χαρίσει εικόνες μοναδικές, γεμάτες νοσταλγία και παλιοκαιρίτικο άρωμα, εικόνες που πλέον γίνονται όλο και πιο σπάνιες στον αυτοματοποιημένο και γρήγορο τρόπο ζωής του αιώνα μας. Εικόνες που εδώ έχουν τη σημασία τους καθώς γίνονται βίωμα και πολύτιμη γνωστική εμπειρία πάνω στην ιστορία και την πολιτιστική συνέχεια του τόπου μας. Δέκα μέτρα από την πηγή της Χάρμαινας (Τουλασίδι) σε παλιό αναπαλαιωμένο κτίριο στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη (22650 29775 & 6948660314) όπου εκτίθενται κυρίως έργα του ζωγράφου - αγιογράφου Σπύρου Παπαλουκά (1892?1957). Ο υπεύθυνος της πινακοθήκης Δημήτρης Καλλίας θα σας ξεναγήσει στους χώρους της, αλλά και θα σας διηγηθεί καταπληκτικές ιστορίες για τη Χάρμαινα και τους ταμπάκηδες.
Κάτω στο κέντρο της πόλης (100 μέτρα πάνω από την κεντρική πλατεία) πλάι από τον Μητροπολιτικό Ναό της Ευαγγελιστρίας με τα ρωμαϊκά ψηφιδωτά, θα δείτε το παλαιοχριστιανικό Βαπτιστήριο του 3ου - 4ου αιώνα. Επίσης διασώζονται τα σπίτια των οπλαρχηγών του 1821 Πανουργιά, Δυοβουνιώτη, και αρκετά ακόμη κτίσματα του 19ου και αρχών του 20ού αιώνα.

Ο κυρ Θανάσης στο καφενείο του στην πλατεία Κεχαγιά.

Στην πλατεία Κεχαγιά θα βρείτε το παλιό καφενείο όπου έγιναν το 1974 τα γυρίσματα της ταινίας του Θ. Αγγελόπουλου (1935-2012) «Θιάσος». Ταινία ορόσημο για τον ελληνικό κινηματογράφο που βραβεύτηκε στα φεστιβάλ κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης, των Κανών, των Βρυξελλών, του Βερολίνου κ.ά.
Την επίσκεψή σας αξίζει και το Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφισσας όπου εκτός από τα αρχαιολογικά ευρήματα που προέρχονται από την εποχή του Χαλκού έως τα ρωμαϊκά χρόνια, ενδιαφέρουσες είναι οι νομισματικές συλλογές (22650 23344).

Κτισμένη πάνω στους αρχαίους δρόμους που συνδέουν την Ανατολική με τη Δυτική Ελλάδα, η Αμφισσα υπήρξε στο παρελθόν σημαντικό κομβικό σημείο.

Εξαιρετικά ευχάριστη, ιδίως την άνοιξη, με αυτοκίνητο, με ποδήλατο, ακόμη και με τα πόδια είναι η βόλτα στον παλιό δρόμο που διασχίζει τον ελαιώνα και περνά από τα χωριά Αγιος Γεώργιος, Αγιος Κωνσταντίνος, Σερνικάκι. Με αρχή και τέλος την Αμφισσα δεν θα χρειαστεί να διανύσετε πάνω από 7 χιλιόμετρα.
Πρέπει να γνωρίζουμε πως ο διευρυμένος Δήμος Δελφών που περιλαμβάνει την Αμφισσα, τους Δελφούς και το Γαλαξίδι βραβεύτηκε ως ο καλύτερος αειφόρος τουριστικός προορισμός της Ελλάδας για το 2011 στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος EDEN.
Ματιές στην ιστορία

Στην κορφή του βραχώδους λόφου Κόφινας απλώνει τους στιβαρούς χορταριασμένους τοίχους του το φημισμένο κάστρο των Σαλώνων.

Η Αμφισσα σύμφωνα με την αρχαιοελληνική παράδοση ήταν η κυρίαρχη πόλη των Εσπερίων (Δυτικών) ή Οζολών Λοκρών. Tο όνομά της οφείλει σύμφωνα με τον μύθο στην Αμφισσα, αγαπημένη του Απόλλωνα και κόρη του Μάκαρα ο οποίος ήταν γιος του Αίολου. Η περιοχή κατοικείται από τα πανάρχαια χρόνια όπως αποδεικνύουν τα υπολείμματα Κυκλώπειων τειχών, αλλά και ο θολωτός Μυκηναϊκός τάφος στη θέση Λυκότρυπα του λόφου Κόφινα. Αξιομνημόνευτη είναι η αναφορά της πόλης στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, καθώς αναφέρεται από τον Στράβωνα, τον Παυσανία αλλά και τον Ηρόδοτο ως «πόλη ύπερθεν του Κρισαίου πεδίου».
Το 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β΄ ο Μακεδόνας καταλαμβάνει την Αμφισσα και τη καταστρέφει. Ωστόσο τον 3ο αιώνα π.Χ. γνωρίζει νέα ακμή από τη στιγμή που συμμετέχει στην Αιτωλική Συμπολιτεία, οπότε κόβει πλέον και δικό της νόμισμα.

Δίπλα στις πηγές του Βοιωτικού Κηφισού συναντάμε τον αρχαιολογικό χώρο όπου έχουν ανασκαφεί υπολείμματα ναών της αρχαίας Λιλαίας.

Μετά την Αλωση της Κων/πολης το 1204 και τον ερχομό των Φράγκων στην περιοχή, η πόλη γίνεται γνωστή ως έδρα της Βαρονίας των Σαλώνων. Η ονομασία Σάλωνα προήλθε πιθανόν από τον Φράγκο Βονιφάτιο Μομφερρατικό, Δεσπότη της Θεσσαλονίκης, ενώ η αρχαία ονομασία Αμφισσα δόθηκε ξανά στην πόλη το 1833.
Στην ιστορική Γραβιά και την Αρχαία Λιλαία
Aπό την Αμφισσα μπορούν να πραγματοποιηθούν μερικές σύντομες και ευχάριστες διαδρομές. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον παλιό δρόμο που οδηγεί στο Γαλαξίδι μέσω Αγίας Ευθυμίας (πατρίδα του συγγραφέα Γιάννη Σκαρίμπα 1893-1984), Βουνιχώρας και Πεντεορίων. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η πορεία προς τα χωριά Προσήλιο (11 χλμ.) και Βίνιανη (14 χλμ.) που ακουμπούν στις υπώρειες της Γκιόνας.

Στην Αμφισσα κάθε χρόνο το τελευταίο Σάββατο της Αποκριάς αναβιώνει ο θρύλος του «Στοιχειού της Χάρμαινας».

Αν επιστρέφετε στην Αθήνα και έχετε λίγο χρόνο στη διάθεσή σας, θα προτείναμε να βγείτε στην εθνική οδό Αγρινίου - Θερμοπυλών και να κατευθυνθείτε προς Μπράλλο. Θα περάσετε τη διασταύρωση για το κεφαλοχώρι Ελαιώνας (παλαιότερη ονομασία Τοπόλια) και θα συντονιστείτε με τις διαθέσεις του εθνικού δρόμου που επιχειρεί μια τολμηρή διάνοιξη ανάμεσα στους ορεινούς όγκους της Γκιόνας και του Παρνασσού συνδέοντας οδικώς τις Θερμοπύλες με την Αμφισσα, την Ανατολική με τη Δυτική Ελλάδα.
Ο δρόμος με αλλεπάλληλα στριφογυρίσματα κερδίζει συνεχώς ύψος και ανηφορίζει με δυσκολία στις απόκρημνες πλαγιές του Δυτικού Παρνασσού. Λίγο σαν σηκώσεις το βλέμμα στα ανατολικά, ίσα που θα ξεχωρίσεις ανάμεσα στα πέτρινα κράσπεδα και στα έλατα τις δωρικές σιλουέτες των σπιτιών της Βάργιανης, ένα μικρό χωριό για το οποίο αξίζει να παρεκκλίνεις λίγο από την πορεία σου (4 χλμ.).

Η Βάργιανη βρίσκεται σε ύψος 900 μέτρων σκαρφαλωμένη στη ράχη του Παρνασσού σ' ένα τοπίο γεμάτο βράχια και δάση. Στη μικρή πλατεία δεσπόζει η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και γύρω της βρίσκονται 1-2 καφενεία και ψησταριές. Αναμφίβολα το μεγαλύτερο προτέρημα του χωριού είναι η πανοραμική οπτική των δυσπρόσιτων ορεινών εξάρσεων του Δυτικού Παρνασσού που φράζουν ανατολικά τον ορίζοντα, αλλά κυρίως η ανεμπόδιστη θέαση προς τις ακρώρειες της Γκιόνας και την εθνική οδό Αμφισσας?Θερμοπυλών που κουλουριάζεται χαμηλά.
Επιστρέφοντας στον κεντρικό δρόμο, εύκολα θα καταλήξουμε στην ιστορική Γραβιά (32 χλμ. από Αμφισσα). Εδώ θα δείτε (σε αναπαράσταση) το θρυλικό «Χάνι», όπου ο Οδυσσέας Ανδρούτσος κράτησε τις στρατιές του Ομέρ Βρυώνη και διέφυγε με ελάχιστες απώλειες επιχειρώντας ηρωική έξοδο.
Ελάχιστες πέτρες από το παλιό ιστορικό Χάνι διασώζονται στην άλλη πλευρά του δρόμου, πλάι στην προτομή του Ανδρούτσου.
Στη συνέχεια ακολουθώντας την ευχάριστη διαδρομή προς Μαριολάτα, Λιλαία που κουλουριάζεται στις βορειοδυτικές υπώρειες του Παρνασσού θα καταλήξουμε στην Κάτω Σουβάλα ή Πολύδροσο (45 χλμ. από Αμφισσα και μόλις 17 χλμ. από τα χιονοδρομικά κέντρα ), ένα από τα πιο ενδιαφέροντα τουριστικά χωριά του Παρνασσού.
Από την πλατεία της Πολυδρόσου ακολουθώντας βατό χωματόδρομο θα επισκεφθούμε την περιοχή της Αγίας Ελεούσας για να δούμε τις πηγές του Βοιωτικού Κηφισού. Ελάχιστα ψηλότερα συναντάμε έναν σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο όπου έχουν ανασκαφεί υπολείμματα ναών της αρχαίας Λιλαίας. Ο σημαντικότερος από αυτούς, ο ναός της Αρτέμιδος, χρονολογείται από τον 7ο π.Χ. αιώνα. Αργότερα μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία, γι΄ αυτό και η τοποθεσία είναι ακόμη γνωστή με το όνομα Παλιοπαναγιά.
Από την Πολύδροσο μέχρι τη Λιβαδειά να υπολογίζετε πως θα διανύσετε 55 χιλιόμετρα ενώ έως την Αθήνα 180 χλμ.
Το «στοιχειό της Χάρμαινας»
Στην Αμφισσα κάθε χρόνο το τελευταίο Σάββατο της Αποκριάς αναβιώνει ο θρύλος του «Στοιχειού της Χάρμαινας».
Αν και οι δοξασίες για τα «στοιχειά» είναι ευρέως διαδεδομένες σε όλη την Ελλάδα, εδώ στη Χάρμαινα παίρνουν σάρκα και οστά στα πρόσωπα δύο νέων ανθρώπων, του Κωνσταντή και της Λενιώς, που σύμφωνα με τον θρύλο δεν κατάφεραν να χαρούν τον νεανικό τους έρωτα.
Η Λενιώ πέθανε από χτύπημα κεραυνού μέσα σε μια φοβερή κακοκαιρία που ξέσπασε καθώς πήγαινε να φέρει νερό από την πηγή της Χάρμαινας, ενώ ο Κωνσταντής -βυρσοδέψης και έμπορος στο επάγγελμα- όταν γύρισε στη Αμφισσα και έμαθε για το κακό που συνέβη στην αγαπημένη του, δεν άντεξε τον μεγάλο πόνο του χαμού της και έβαλε τέλος στη ζωή του. Από τότε η ψυχή του στοίχειωσε και τριγυρνούσε τα σκοτεινά βράδια στην Πηγή της Χάρμαινας αναζητώντας τη χαμένη του σύντροφο.
Σιγά σιγά η λαϊκή φαντασία έπλασε το «Στοιχειό της Χάρμαινας», ένα ανθρωπόμορφο τέρας με καλές όμως προθέσεις, που κυκλοφορούσε το βράδυ στα σοκάκια των Ταμπάκικων και προστάτευε τους βυρσοδέψες από άλλα κακόβουλα πνεύματα. Με την πάροδο των χρόνων το στοιχειό της Χάρμαινας ησύχασε, καταλάγιασε, έπαψε να γυρνά στα σκοτεινά σοκάκια και να φοβίζει με τις κραυγές του τους ανθρώπους, ξεθώριασε στις διηγήσεις των παλαιοτέρων.
Σε ανάμνηση εκείνης της εποχής, αλλά και για τη διατήρηση του εθίμου που σκοπό είχε τον κατευνασμό των στοιχειών, το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς αναβιώνει στην Αμφισσα με μια σειρά δρώμενων, ο θρύλος της «Νύχτας των Στοιχειών». Η πομπή ξεκινά από την παλιά συνοικία με το Στοιχειό επικεφαλής και τους μεταμφιεσμένους «ντβετσικάδες», «ξυλένιους», «μποτζινάκηδες», «αράπηδες», «αχυρένιους» και πλήθος άλλους δερματοφόρους και κουδουνοφόρους να ακολουθούν.
Κατεβαίνοντας τα σκαλιά του Αϊ-Νικόλα αναπαριστούν τις τρομακτικές νυχτερινές βόλτες των παλιών χρόνων, αλλά και την πάλη του με τ' άλλα στοιχειά της πόλης, όπου το «στοιχείο της Χάρμαινας» βγαίνει πάντα νικητής.
Για το 2013 η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 16 Μαρτίου και ώρα 8.30 μ.μ στην πλατεία Κεχαγιά στην Αμφισσα.
Το ενδιαφέρον του δρώμενου διατηρείται αμείωτο από την προετοιμασία του κιόλας, που φέτος θα γίνει την Παρασκευή 15 Μαρτίου στο παραδοσιακό κτίριο των Ταμπάκιδων «Τουλασίδι».
Ο χώρος θα είναι κατάλληλα διαμορφωμένος και φωτισμένος από τους τελευταίους Ταμπάκηδες της πόλης. Το τουριστικό τρενάκι θα μεταφέρει τους επισκέπτες από το κέντρο της Αμφισσας στη συνοικία Χάρμαινα. Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας οι πίπιζες παίζουν παραδοσιακούς σκοπούς, ενώ προσφέρονται τοπικά φαγητά, ελιές, κρασί & τσίπουρο. Οι εκδηλώσεις του στοιχειού συνδιοργανώνονται από τον Δήμο Δελφών και από τον Σύλλογο του «Πολιτιστικού Κέντρου Φωκίδας». Περισσότερες πληροφορίες για το ξεχωριστό αυτό έθιμο www.harmaina.gr
ΠΗΓΗ: ethnos.gr