«Η Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, 1821»

Οι εργασίες του συνεδρίου στην Άμφισσα, 27-28 Ιανουαρίου 2023

H «Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» είναι ένα από τα πρώτα  συνταγματικά  κείμενα των εξεγερμένων Ελλήνων, τον Νοέμβριο του 1821......

Παρά τη σπουδαιότητά του, έχει μελετηθεί σχετικά λίγο. Το επιστημονικό συνέδριο που οργάνωσαν το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων και ο Δήμος Δελφών, στην Άμφισσα, στις 27 και 28 Ιανουαρίου 2023, ανέδειξε τη σημασία της «Νομικής Διατάξεως», τις πρωτοποριακές της διατάξεις, τους πρωτεργάτες, τις διαδικασίες που οδήγησαν σε αυτή, καθώς και τη σχέση της με άλλα τοπικά συντάγματα του Αγώνα. 

Με την ευκαιρία του συνεδρίου πραγματοποιήθηκαν, την Παρασκευή 27 Ιανουαρίου, και  τα εγκαίνια της  έκθεσης του Ιδρύματος της Βουλής με τίτλο «“Εγώ την αλήθεια…”. Απομνημονεύματα, Υπομνήματα, Ενθυμήματα, Αναμνήσεις, Διηγήσεις», στον υποβλητικό χώρο του Μουσείου Ελληνικής Επανάστασης - Οικία Πανουργιά στην Άμφισσα.  

***

Το συνέδριο ξεκίνησε το απόγευμα της Παρασκευής 27 Ιανουαρίου με τους χαιρετισμούς, παρουσία εκπροσώπων των τοπικών αρχών και πλήθους κόσμου. Ο βουλευτής Φωκίδας Ιωάννης Μπούγας, από τους πρώτους που συνέλαβαν την ιδέα για την πραγματοποίηση του συνεδρίου, εξέφρασε τη χαρά του που οι εργασίες πραγματοποιούνται στον ιστορικό αυτό τόπο, συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν, την ιστορική μνήμη με τη γνώση και τη δημιουργία. Ο δήμαρχος Δελφών  Παναγιώτης Αγ. Ταγκαλής αναφέρθηκε  στην αγαστή συνεργασία με το Ίδρυμα της Βουλής, που εγκαινιάστηκε το 2021 (με τη μεταφορά και στην Ιτέα της έκθεσης «Βουλή των Ελλήνων. Οι σταθμοί μιας διαδρομής σχεδόν διακοσίων ετών»), καθώς και για τη δράση του Πνευματικού Κέντρου Άμφισσας, στους χώρους του οποίου πραγματοποιήθηκε το συνέδριο. Ο  περιφερειάρχης Στερεάς Ελλάδας Φάνης Σπανός μίλησε για το δύσκολο εγχείρημα των αγωνιστών του 1821, οι οποίοι έπρεπε να νικήσουν στρατιωτικά την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ταυτόχρονα να οικοδομήσουν το δικό τους κράτος, με νέους θεσμούς και διοίκηση. Τέλος, ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου επισήμανε ότι η «Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» δείχνει ότι οι επαναστάτες είχαν εγκολπωθεί τις ιδέες του ευνομούμενου κράτος του συνταγματισμού. Τόνισε, επίσης, ότι το Ίδρυμα της Βουλής  δεν είναι θεσμός αθηνοκεντρικός, αλλά επιδιώκει να αναπτύσσει δράσεις σε όλη την Ελλάδα.

Η πρώτη συνεδρίαση,  το απόγευμα της Παρασκευής, με πρόεδρο την Ισμήνη Κριάρη, αποτέλεσε μια γενική εισαγωγή στο θέμα. Ο Νικόλαος Κατσικούλης (πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Δελφών) επισκόπησε τα μεγάλα στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα στην ευρύτερη περιοχή που οδήγησαν στη Συνέλευση των Σαλώνων (15-20 Νοεμβρίου 1821). Ο Νικόλαος Κλαμαρής (ομότιμος καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών) μίλησε αναλυτικά για τη διαδρομή από  το 1821 έως το 1834:  από τον Άρειο Πάγο του 1821, σώμα με πολιτικές και δικανικές αρμοδιότητες, το οποίο αντιπροσώπευε το όραμα του ελληνικού λαού για τη δημιουργία ενός ανωτάτου δικαστηρίου, μέχρι την ίδρυση, το 1834 του Αρείου Πάγου με τη σημερινή του μορφή. Η Βασιλική Χρήστου (επίκουρη καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών) εξήγησε τη σημασία της ονομασίας «Άρειος Πάγος» (και όχι «Γερουσία»), αναφερόμενη στις αρχαιοελληνικές συνδηλώσεις της, στον διφυή χαρακτήρα του σώματος και στις επιλογές του πρωτεργάτη της Θεόδωρου Νέγρη.

Η  δεύτερη συνεδρίαση, το Σάββατο 28 Ιανουαρίου, με πρόεδρο τον Νικόλαο Κλαμαρή, εστιάστηκε στα πρόσωπα, και ιδίως τους πρωτεργάτης της Συνέλευσης και της «Νομικής Διατάξεως». Ο δικηγόρος Ευάγγελος Παλούκης μίλησε για την προσωπικότητα και το πνευματικό έργο του Άνθιμου Γαζή, ο οποίος υπήρξε από τους επιφανείς συνέδρους στα Σάλωνα και συνετέλεσε στη σύνταξη της Νομικής Διάταξης. Ο Αριστείδης Χατζής (καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών) ανέδειξε τον καθοριστικό ρόλο του Θεόδωρου Νέγρη, αξιοποιώντας γνωστά και άγνωστα κείμενά του, στη σύνταξη της Νομικής Διάταξης, αλλά και των Συνταγμάτων της Επιδαύρου και του Άστρους. Τόνισε ότι στον Νέγρη οφείλονται βασικές διατάξεις (όπως η θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η έμφαση στην ισονομία, η εντυπωσιακή προστασία των δικαιωμάτων, η κατάργηση της δουλείας), ενώ χαρακτήρισε τη «Νομική Διάταξη» κανονικό Σύνταγμα «πολιτείας» με ομοσπονδιακή λογική. Ο συγγραφέας Ευθύμιος Ταλάντης μίλησε για τα 82 πρόσωπα που μετείχαν στη συνέλευση των Σαλώνων (ιερωμένοι, οπλαρχηγοί, πρόκριτοι και Φαναριώτες) και κατέθεσε πλήρη κατάλογό τους για τα Πρακτικά του συνεδρίου.

Οι ανακοινώσεις της τρίτης  συνεδρίασης, με πρόεδρο τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου, επικεντρώθηκαν στη συγκριτική εξέταση της «Νομικής Διατάξεως» με τα άλλα δύο τοπικά  πολιτεύματα, τους  Οργανισμούς της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος και της  Πελοποννησιακής Γερουσίας, καθώς και με τα τρία «κεντρικά» Συντάγματα της Επανάστασης. Ο  Νίκος Παπασπύρου (αναπληρωτής καθηγητής της  Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών) επισήμανε τα κοινά χαρακτηριστικά των τριών  περιφερειακών Συνταγμάτων: όλα τους  προσβλέπουν στην Εθνική Συνέλευση και έχουν δικαιοκρατικό περιεχόμενο. Ο Κώστας Μποτόπουλος (δρ Συνταγματικού Δικαίου, πρ. ευρωβουλευτής)  ανέδειξε την ιδιαιτερότητα της «Νομικής Διατάξεως» επισημαίνοντας τα βασικά της χαρακτηριστικά (μεταξύ των οποίων η εισαγωγή της έννοιας του πολίτη και των δικαιωμάτων σε αντιστοιχία με τις υποχρεώσεις, καθώς και ο συνδυασμός συγκεντρωτικού και αποκεντρωτικού συστήματος) που φανερώνουν τη «λαχτάρα για δημοκρατία» των εξεγερμένων. Πρόδρομο κείμενο της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας χαρακτήρισε τη «Νομική Διάταξη» η Ισμήνη Κριάρη (καθηγήτρια, τ. πρύτανις του Παντείου Πανεπιστημίου και μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής). Σημειώνοντας τις αναφορές της στην αρχαία Ελλάδα, στάθηκε στην ανεξιθρησκία, την ισότητα όλων ενώπιον των νόμων, την πρώιμη εφαρμογή της «τριτενέργειας», καθώς  τη μνεία στον απόδημο ελληνισμό. Ο Σπύρος Βλαχόπουλος (καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών), αφού αναφέρθηκε στην αξιοκρατία και την κατάργηση της δουλείας, επισήμανε διαφορές με τα άλλα τοπικά πολιτεύματα, όπως οι εκτεταμένες διατάξεις περί ιθαγένειας και η έμφαση στην κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων.

 Η τελευταία συνεδρίαση, με πρόεδρο τον Σπύρο Βλαχόπουλο, αφιερώθηκε σε ζητήματα ιδιωτικού δικαίου, θρησκείας και διοίκησης. Η Δήμητρα Παπαδοπούλου-Κλαμαρή (καθηγήτρια της Νομικής  Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών)  αναφέρθηκε στην πρόοδο του αστικού δικαίου από τα χρόνια της Επανάστασης μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα. Προσφέροντάς μας ένα πανόραμα της εξέλιξης, ανέπτυξε, μεταξύ άλλων τη χρήση του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου και τη διαμάχη των δύο μεγάλων νομικών συστημάτων,  γερμανικού και γαλλικού, κατά τη διαμόρφωση του ελληνικού. Η Ελένη  Βελώνη (δρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών) ανέλυσε τη μέριμνα της «Νομικής Διατάξεως» για κοινωνικά ζητήματα (σχολεία, ορφανοτροφεία, πρόνοια) και τη διοίκηση, όπου, όπως είπε, εμφανίζονται προδρομικά στοιχεία ενός αποκεντρωτικού συστήματος. Ο Γεώργιος Ανδρουτσόπουλος (επίκουρος καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών) μίλησε για τα ζητήματα της θρησκείας. Ανέλυσε την κατοχύρωση της ανεξιθρησκίας σε συνδυασμό με την αναφορά ως «επικρατούσας της θρησκείας της «Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας», καθώς  και στις σημασιολογικές διαφορές των όρων (λ.χ. «δέχεται» – «ανέχεται» για τις άλλες θρησκείες) σε συνταγματικά κείμενα του Αγώνα.

Οι εισηγήσεις του συνεδρίου θα περιληφθούν στον τόμο των Πρακτικών, ο οποίος πρόκειται να κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα.