ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΛΙΒΑΔΕΙΑΣ

Παρουσιάζει ο Βίκτωρ Σαμπώ

Σε ένα λόφο ύψους 240 μέτρων νότια από την πόλη της Λιβαδειάς, στο λόφο με το εκκλησάκι της Αγίας Σοφίας, βρίσκεται το κάστρο της Λιβαδειάς.....

Πρόκειται για πανάρχαιο κάστρο που ανακατασκευάστηκε από τους Βυζαντινούς και αργότερα από τους Φράγκους. Τη σημερινή του μορφή, ως επί το πλείστον, την απέκτησε όταν στην περιοχή επικράτησαν οι Καταλανοί, γι αυτό θεωρείται ότι είναι ένα από τα τέσσερα Καταλανικά κάστρα που σώζονται στην Ελλάδα.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η περιοχή του βραχώδους λόφου του Κάστρου, που ορθώνεται άγριος και απότομος μέσα στο φαράγγι της Έρκυνας και γύρω από τις μαγευτικές πηγές του ποταμού που ξεπηδούν στα πόδια του, είχε ενδεχομένως κατοικηθεί κατά την Πρωτοελλαδική εποχή, όπως φαίνεται από όστρακα της περιόδου αυτής που βρέθηκαν κατά τις πρόσφατες ανασκαφές στο χώρο της βορειοανατολικής γωνίας των οχυρώσεων. Στους ιστορικούς χρόνους στο χώρο αυτό υπήρχε το περίφημο Μαντείο του Τροφωνίου. Ο χώρος του Μαντείου και ο τρόπος χρηστηριασμού των πιστών περιγράφεται από τον πολύτιμο περιηγητή του 2ου μ.χ αιώνα, Παυσανία και από άλλους αρχαίους συγγραφείς.
Η περιοχή έχει δραστικά αλλάξει από την Αρχαιότητα εξ αιτίας της οικοδομικής δραστηριότητας των κατοπινών αιώνων. Το ίδιο το Μαντείο, που βρισκόταν πιθανώς στο χώρο του Κάστρου, δεν έχει ακόμη εντοπισθεί. Οι λαξευμένες στον απότομο βράχο κόγχες για την τοποθέτηση αναθημάτων και ίσως και για ιεροπραξίες και το προερχόμενο από αρχαία κτίρια οικοδομικό υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή του μεγάλου οχυρώματος - προμαχώνα της βορειοανατολικής γωνίας του Κάστρου είναι τα μόνα ορατά σημεία λείψανα των ναών και των άλλων μικρών και μεγάλων οικοδομημάτων που κοσμούσαν το παρόχθιο Ιερό Άλσος. Η ίδια η αρχαία πόλη των κλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων εκτεινόταν στην πεδινότερη περιοχή, εκατέρωθεν της σημερινής κεντρικής εμπορικής οδού της Λιβαδειάς. Φαίνεται ότι η πόλη, στην ελληνιστική ιδίως περίοδο, είχε σημαντική έκταση.

Ιστορία

Τα κατώτερα τμήματα του μεγάλου οχυρώματος του πύργου της ΒΑ γωνίας του Κάστρου, χτισμένα αποκλειστικά με υλικό που προέκυψε από την κατεδάφιση των παρακειμένων αρχαίων κτιρίων, ανήκουν πιθανώς σε μια οχύρωση του λόφου που θα μπορούσε με επιφύλαξη να χρονολογηθεί στη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού, περίοδο που, όπως είναι γνωστό, εφαρμόσθηκε ένα ευρύτατο πρόγραμμα ανοικοδόμησης τειχών πόλεων και φρουρίων. Δεν έχουν εντοπισθεί προς το παρόν λείψανα της πρώτης αυτής οχυρώσεως σε άλλα σημεία του περιβόλου του Κάστρου.

Αργότερα, κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, με την ανασυγκρότηση της Αυτοκρατορίας, μετά τις καταστροφές και την ερήμωση που έφεραν οι διάφορες επιδρομές, στο πλαίσιο μιας γενικής αναδιοργάνωσης, λειτούργησε ένα δίκτυο από οχυρωμένες πόλεις, τα «κάστρα».
Τμήματα του εξωτερικού περιβόλου του κάστρου της Λιβαδειάς ανήκουν στην περίοδο αυτή. Η ακριβής χρονολόγησή του δεν είναι εύκολη. Στην περιοχή της ΒΑ γωνίας φαίνεται ότι όταν ξαναχτίστηκε το νέο οχύρωμα του τείχους αυτού, το παλαιότερο οχύρωμα ήταν ήδη κατεστραμμένο, πιθανότατα μάλιστα, είχε μεσολαβήσει μια περίοδος εγκατάλειψης. Οι τοιχοποιίες της περιόδου είναι από αργολιθοδομή και τεμάχια πλίνθων και ενισχυμένες με ξυλοδεσιές κρυμμένες πίσω από απλές ζώνες πλίνθων. Το τείχος προφανώς προστάτευε την οχυρωμένη πόλη, έξω από την οποία φαίνεται ότι αναπτύχθηκε στη συνέχεια ένα ανοχύρωτο προάστιο.
Στο ψηλότερο σημείο του οχυρωμένου χώρου πρέπει να υποθέσουμε ότι βρισκόταν η ακρόπολη, από το περίβολο της οποίας, όμως, δεν έχουν προς το παρόν εντοπισθεί κάτι σίγουρο.

Κατά τον Schluberger, στο κάστρο της Λιβαδειάς σταμάτησε για λίγο ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, κατά την κάθοδό του στο Ελληνικό Θέμα, το 1018.

Φραγκοκρατία

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους της 4ης Σταυροφορίας το 1204, αρχίζει η μακρά περίοδος της Φραγκοκρατίας στις περισσότερες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Λιβαδειά και η περιοχή της ήταν τμήμα του Δουκάτου των Αθηνών του Όθωνα Δελαρός (de la Roche). Ιδιαίτερη σημασία απέκτησε η πόλη κατά τη διάρκεια της Καταλανικής κυριαρχίας στο Δουκάτο, μετά τη μάχη της Κωπαϊδας.

Στις 15 Μαρτίου του 1311, στη μάχη της Κωπαίδος , οι Καταλανοί νικητές των Φράγκων έγιναν κυρίαρχοι της περιοχής. Οι Καταλανοί θεωρούνται οι κατασκευαστές του Κάστρου της Λιβαδειάς στη μορφή που διασώζεται σήμερα.

Το Κάστρο, μαζί με το βυζαντινό εκκλησάκι της Αγίας Σοφίας που βρίσκεται μέσα σε αυτό, είχε για τους Καταλανούς και άλλη ξεχωριστή σημασία. Φυλαγόταν εδώ η Ιερή Κάρα του Αγίου Γεωργίου, «κεφαλή, προστάτις και μεσίτρια» των βασιλιάδων του Αραγωνικού Οίκου.

Στα 1430, στο Κάστρο, οι Καταλανοί, αντιστέκονται πεισματικά στις επιθέσεις των Ναβαρραίων (σ.σ: άλλη μία ισπανική εταιρεία μισθοφόρων), αλλά τελικά υποκύπτουν προδομένοι από έναν Έλληνα του Δυρραχίου.

Το 1460 το κάστρο και μαζί η Λιβαδειά περιέρχονται στην κυριαρχία του Μωάμεθ Β’ και των Τούρκων.

Τουρκοκρατία

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η πόλη της Λιβαδειάς γνώρισε βαθμιαία ανάπτυξη που κατέληξε στη μεγάλη ακμή των τελευταίων προεπαναστατικών χρόνων. Αν και συγκεκριμένα ιστορικά στοιχεία για το κάστρο δεν μας είναι γνωστά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εκεί έδρευε η φρουρά της πόλης, ενώ φαίνεται ότι ο εξωτερικός περίβολός του ήταν κατοικημένος ως τα τελευταία χρόνια της περιόδου. Η γενική μορφή των οχυρώσεων δεν άλλαξε. Φαίνεται, ωστόσο, ότι έγιναν αρκετές επισκευές τους. Αρκετά μεγάλα τμήματα των τειχών ανοικοδομήθηκαν κατά την διάρκεια της περιόδου αυτής με μία χαρακτηριστικής μορφής τοιχοποιία από αργούς λίθους και πλινθία.

Όπως φαίνεται από τις μαρτυρίες και από σχεδιαστικές απεικονίσεις του κάστρου σε έργα Ευρωπαίων περιηγητών, στις αρχές του 19ου αιώνα τμήματα του κάστρου είχαν ήδη ερειπωθεί, πράγμα που σημαίνει ότι αυτό είχε σε μεγάλο βαθμό χάσει την παλαιότερη σημασία του ως οχυρό. Παρά ταύτα, στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης το κάστρο έπαιξε αρκετά σημαντικό ρόλο. Το καλοκαίρι του 1821, κατά την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη εναντίον της ξεσηκωμένης Λιβαδειάς, χίλιοι περίπου επαναστάτες κατέφυγαν στο κάστρο και αμύνθηκαν εκεί για δεκαεφτά μέρες.

Νεώτεροι χρόνοι

Η απελευθέρωση της Ελλάδας από τον Τουρκικό ζυγό το 1830 σήμανε την οριστική εγκατάλειψη του κάστρου που, καθώς έχασε πια εντελώς τη στρατιωτική του σημασία, πέρασε στο περιθώριο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μοναδικό νέο κτίσμα του κάστρου στην περίοδο από το 1830 ως τις μέρες μας είναι ο ναός της Αγίας Σοφίας του τέλους του 19ου ή των αρχών του 20ου αι. Η εγκατάλειψη οδήγησε στην ερείπωση και την καταστροφή μεγάλων τμημάτων των οχυρώσεων. Στις καταστροφές από το χρόνο και από θεομηνίες, όπως ο ισχυρός σεισμός του 1894, προστέθηκαν η λιθολόγηση των ερειπίων για την προμήθεια έτοιμου οικοδομικού υλικού και, σε μικρότερο βαθμό οι καταστροφές για χάρη αρχαιολογικών ερευνών (!) που αποσκοπούν κυρίως στον εντοπισμό του Μαντείου του Τροφωνίου.

Τις τελευταίες αυτές καταστροφές στηλιτεύει ο Καταλανός ιστορικός Rubio y Lluch, ένας από τους πρώτους μελετητές του κάστρου, το οποίο από τα τέλη ήδη του 19ου αιώνα, γίνεται αντικείμενο αρκετών επιστημονικών ερευνών, στα πλαίσια του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τη μεσαιωνική ιστορία. Στη δεκαετία του 1960 έγιναν σημαντικές εργασίες στερέωσης ετοιμόρροπων τμημάτων των οχυρώσεων ή ανοικοδόμησης άλλων τελείως κατεστραμμένων από την Αρχαιολογική Υπηρεσία υπό την εποπτεία του Π. Λαζαρίδη. Καταβάλλεται έτσι προσπάθεια να γίνει το κάστρο, που από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια έχει πυκνά δενδροφυτευθεί, επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος. Προς την κατεύθυνση αυτή έγιναν μεταξύ των ετών 1993 και 1995 από το Δήμο Λεβαδέων υπό την εποπτεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και οι εργασίες αποκατάστασης και ένταξης χρήσεων στις οχυρώσεις της βορειοανατολικής γωνίας.

ΠΗΓΗ: Ιστοσελίδα Δήμου Λεβαδέων

l