ΑΡΧΑΙΑ ΛΙΛΑΙΑ

Οι περιοχές της Λίλαιας και της Πολυδρόσου κατά την αρχαιότητα ανήκαν στο βόρειο μέρος της Φωκίδας, που βρισκόταν στην κοιλάδα του ποταμού Κηφισού, και γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση λόγω της ευνοϊκής τους θέσης στο σταυροδρόμι των δύο βασικών οδικών αξόνων, που σενέδεαν τη Θεσσαλία με τη νότια Ελλάδα....

Πολύδροσος
Παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Σουβάλα. Η λέξη Σουβάλα, γράφουν μερικοί, είναι λέξη Τούρκικη και σημαίνει «πολύ νερό»....
Για άλλους η λέξη Σουβάλα είναι λέξη Σλάβικη, και σημαίνει κοίλωμα με γύρω βουνά. Κατά τον Κώστα Αθ. Παπαχρίστο «Το Σουβάλα» από το Σλάβικο Suvala, που σημαίνει «έλος» και που είχε διαδοθεί σαν προσηγορικό κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους στον ευρύτερο Ελληνικό χώρο.Σήμερα Πολύδροσος,

Λιλαία
Κάτω Αγόριανη ήταν η παλαιότερη ονομασία του χωριού και κατοικήθηκε τον 19ο αιώνα από κατοίκους της Αγόριανης. Το όνομά της οφείλει στην Αρχαιότατη Φωκική πόλη Λίλαια, για την οποία ο Παυσανίας γράφει: «Η Λίλαια έχει θέατρο, αγορά Λουτρά υπάρχουν και ιερά του Απόλλωνα και ένας της ΄Αρτεμης με όρθια Αγάλματα από Πεντελικό μάρμαρο, Αττικής τεχνοτροπίας. Για τη Λίλαια λένε ότι ήταν μια από τις ονομαζόμενες Ναϊδες, κόρη του Κηφισού. Από τη νύμφη αυτή λένε ότι πήρε το όνομα η πόλη ...»

Ο αρχαιολογικός χώρος της Λίλαιας-Πολυδρόσου περιλαμβάνει την οχύρωση της πόλης, ένα κρηναίο κτίσμα και λείψανα ενός ιερού. Στην περιοχή της Λίλαιας βρίσκονται και σήμερα οι πιο πλούσιες πηγές του Κηφισού. Κοντά στην πηγή της Αγίας Ελεούσας στην Πολύδροσο οι Λιλαιείς διαμόρφωσαν λατρευτικό χώρο, όπου λάτρευαν τον ποτάμιο θεό και πρόσφεραν πλούσια αφιερώματα. Στο χώρο αυτό σώζονται θεμέλια και αρχιτεκτονικά μέλη (επιστύλια, τρίγλυφα, σπόνδυλοι κιόνων) από αρχαίο οικοδόμημα κρήνης και ένας επιβλητικός αναλημματικός τοίχος, που στήριζε ναό αφιερωμένο στον Κηφισό ποταμό. Τα λατρευτικά αυτά οικοδομήματα αντικαταστάθηκαν κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους από τις εκκλησίες του Αγίου Χριστοφόρου και της Αγίας Ελεούσας, για την κατασκευή των οποίων χρησιμοποιήθηκε άφθονο αρχαίο οικοδομικό υλικό.

Σε μικρή απόσταση από την εκκλησία της Αγίας Ελεούσας βρίσκεται η επιβλητική οχύρωση της αρχαίας Λίλαιας, που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. Τα τείχη είναι τραπεζιόσχημης τοιχοδομής και διατηρούνται σε ικανό ύψος. Κατά διαστήματα ενισχύονται με ορθογώνιους πύργους, από τους οποίους είναι χαρακτηριστικός ο κεντρικός στην κορυφή της ακρόπολης, που έλεγχε οπτικά όλη την κοιλάδα του άνω ρου του Κηφισού. Σε μερικά σημεία της αρχαίας οχύρωσης έχουν γίνει μετασκευές και προσθήκες στα χρόνια της Φραγκοκρατίας (13ος-14ος αιώνας).

Στην επικράτεια του Ερώχου ανήκε και ένα αγροτικό ιερό αφιερωμένο στη θεά Δήμητρα που ανασκάφηκε από τον Χρήστο Καρούζο το 1928 και το 1934. Το ιερό, εξωτερικά τεράγωνο, περιλαμβάνει τετράγωνο περίβολο-άνδηρο, πάνω στο οποίο εικάζεται ότι υπήρχε ναός ή βωμός και στον οποίο οδηγεί πρόπυλο με κλίμακα. Σύμφωνα με τα ευρήματα, το ιερό πρέπει να λειτούργησε από τους ύστερους αρχαϊκούς ως τους ελληνιστικούς χρόνους.

Πηγή:Οι αρχαιολογικοί μας χώροι.Ηδύφως

Οι περιοχές της Λίλαιας και της Πολυδρόσου κατά την αρχαιότητα ανήκαν στο βόρειο μέρος της Φωκίδας, που βρισκόταν στην κοιλάδα του ποταμού Κηφισού, και γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση λόγω της ευνοϊκής τους θέσης στο σταυροδρόμι των δύο βασικών οδικών αξόνων, που σενέδεαν τη Θεσσαλία με τη νότια Ελλάδα.
Από τις φωκικές πόλεις της περιοχής αυτής (Χαράδρα-Μαριολάτα, Λίλαια-Κάτω Αγόριανη, Έρωχος-Πολύδροσος, Δρυμαία-Γλούνιστα, Αμφίκλεια-Δαδί) η Λίλαια ξεχώριζε για τα πλούσια νερά της, που από τα πανάρχαια χρόνια συνδέονταν με τις πηγές του ποταμού Κηφισού, μάλιστα το όνομά της οφείλεται στη νύμφη Λίλαια, κόρη του θεοποιημένου ποταμού.
Στον «Κατάλογο των νεών» της Ιλιάδας (Β 523) η πόλη επίσης συνδέεται με τις πηγές του Κηφισού, ενώ ο ομηρικός ύμνος στον Απόλλωνα αναφέρει ότι τα όμορφα νερά του Κηφισού πηγάζουν από τη Λίλαια και χύνονται μπροστά της.
Μάλιστα, οι κάτοικοί της πίστευαν ότι το νερό της Κασταλίας πηγής στους Δελφούς ήταν δώρο του Κηφισού, γι' αυτό ορισμένες μέρες το χρόνο έριχναν στην πηγή γλυκίσματα και πίστευαν ότι αυτά αναφαίνονταν στην Κασταλία κρήνη. Η πόλη αναφέρεται και από το Στράβωνα (9.407), τον Παυσανία (10.33.3-5), τον Πτολεμαίο (3.14.14) και τον Πλίνιο (Φυσ. Ιστ. 4.27).

Τα ίχνη κατοίκησης στην περιοχή χρονολογούνται από τα πρωτοελλαδικά χρόνια (3η χιλιετία π.Χ.). Μετά την καταστροφή των φωκικών πόλεων το 346 π.Χ. από το Φίλιππο Β΄, βασιλιά της Μακεδονίας, η Λίλαια συνοικίσθηκε με τη γειτονική πόλη Έρωχο, που ταυτίζεται με το λόφο της Αγίου Βασιλείου και το χώρο του νεκροταφείου του Πολυδρόσου. Τα τείχη της κατασκευάσθηκαν πιθανότατα στα μετά το Φίλιππο χρόνια της ανοικοδόμησης των φωκικών ακροπόλεων, ενώ δείγματα μιας παλαιότερης οχύρωσης σώζονται στην κορυφή της ακρόπολης. Αυτό ίσως ήταν το τείχος της Λίλαιας πριν από την καταστροφή του Φιλίππου Β΄.

Συντάκτης
Α. Τσαρούχα, αρχαιολόγος

Πηγή:ΥΠ.ΠΟ.Τ.

H περιοχή της Αγίας Ελεούσας είναι μια από τις πιο μαγικές τοποθεσίες του Παρνασσού με ερείπια αρχαίων και βυζαντινών χτισμάτων, νερά, πλατάνια και εξαιρετική θέα.

Φτάνοντας θα δείτε αριστερά σας τα ερείπια του βυζαντινού ναού της Παναγίας της Μαυρομαντίλας (Αγία Ελεούσα), η οποία πρέπει να χτίστηκε μεταξύ 5ου και 7ου αι.

Λίγο μετά θα δείτε πέτρες και κολόνες από τα ερείπια του παλαιοχριστιανικού ναού του Αγ. Χριστόφορου. Ανάμεσα στις δύο εκκλησίες «κρύβεται» το σπήλαιο Πολυδρόσου, που ανακαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα (1988), αλλά δεν είναι επισκέψιμο. Τελειώνοντας την περιήγηση μπορείτε να ξαποστάσετε στο χώρο αναψυχής της Αγίας Ελεούσας, όπου υπάρχουν οι πηγές του Κηφισού ποταμού.

Αν ακολουθήσετε τον δρόμο προς την Επτάλοφο σύντομα θα βρείτε την περιοχή όπου υπάρχει το τείχος της αρχαίας Λίλαιας και η ακρόπολη. Δίπλα στον δρόμο θα δείτε τον πύργο με τη σήμανση: «Οχύρωση αρχαίας Λίλαιας». Κοιτάζοντας ψηλά στην πλαγιά θα ξεχωρίσετε το επιβλητικό τείχος και τους διάσπαρτους, κατά μήκος, πύργους. Αν έχετε τζιπ μπορείτε να πλησιάσετε αυτόν που δεσπόζει στην κορυφή. Θα τον βρείτε αν προχωρήσετε περίπου 40 μ. προς Πολύδροσο και στρίψετε αριστερά στο σημείο που γράφει «απαγορεύεται η ρίψη σκουπιδιών και μπάζων». Από την ακρόπολη θα απολαύσετε τη θέα στον κάμπο.

Η αρχαία πόλη της Λίλαιας γνώρισε την ακμή μεταξύ 7ου και 10ου αι. Τα τείχη της είχαν σχήμα τετραγώνου και εκτείνονταν από τον κάμπο μέχρι τους πρόποδες του Παρνασσού.

Οι πύργοι της ήταν πολλοί. Ορισμένοι διατηρούν ακόμη τα παράθυρα και τις πολεμίστρες τους. Ευρήματα από τον αρχαιολογικό χώρο εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άμφισσας.