Προλήψεις, δεισιδαιμονίες και καθημερινότητα ενός αγωνιστή του 1821 του Ηλία Χρ. Θάνου

 Οι αγωνιστές του 1821 ήταν απλοί άνθρωποι. Από τους απλούς στρατιώτες μέχρι τους μεγάλους οπλαρχηγούς όλοι, λίγο πολύ, είχαν τις αδυναμίες τους αλλά και τις καλές στιγμές τους. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή…Οι αγωνιστές εντάσσονταν σε κάποια ομάδα ενός οπλαρχηγού και έτσι έπαιρνε η ομάδα το όνομα του ηγέτη της. Μ’ αυτό τον τρόπο είχαμε για παράδειγμα τους Κολοκοτρωναίους, τους Τζαβελλαίους κτλ. Τα ονόματα αυτά ήταν όπως σήμερα έχουμε τους αριθμούς των συνταγμάτων στον τακτικό στρατό.

Οι άνθρωποι της εποχής φορούσαν φουστανέλα ως το γόνατο, δεμένη με ζώνη στη μέση, γιλέκο και φέσι το οποίο έδεναν γύρω-γύρω με έναν μαύρο μακρύ μαντήλι, τη σερβέτα. Υποδήματα είχαν τα γνωστά μας δερμάτινα τσαρούχια. Για να προστατευτούν από το κρύο είχαν μάλλινη χλαίνη.

Για την τροφοδοσία υπεύθυνος ήταν ο αρχηγός, ο οποίος διόριζε κάποιον ο οποίος θα έφερνε τα αναγκαία τρόφιμα. Η τροφή τους ήταν ξηρά. Λόγω του ότι μετακινούνταν συνεχώς δεν είχαν την δυνατότητα να αναπτύξουν καλλιέργεια και έτσι ζούσαν με ότι διαρκούσε αρκετό καιρό και ότι το μάζευαν επιτόπου. Έπιναν πολύ κρασί (το οποίο είχαν στην τσίτσα, ένα δοχείο για το κρασί), έτρωγαν τυρί και ελιές, καθώς και ψωμί που το έψηναν. Είχαν μαζί τους ασκίδια με νερό. Ακόμη, έψηναν κρέας, όταν υπήρχε. Όταν στρατοπέδευαν, συνήθως σε σκιερά μέρη και χαράδρες, ο καθένας έφτιαχνε την καλύβα του, το τσαρδάκι.

Όταν ξυπνούσαν έκαναν τον σταυρό τους κοιτώντας προς την Ανατολή και μετά χτένιζαν τα μακριά, συνήθως, μαλλιά τους, τα οποία ήταν δείγμα αντρειοσύνης. Μόλις, έκαναν αυτά πήγαιναν όλοι μαζί στον αρχηγό και κάθονταν γύρω του σε κυκλική διάταξη, για να ακούν όλοι τις διαταγές της ημέρας. Ανάλογα, μπορεί να έπαιρναν και το λόγο.

Οι πιο γενναίοι όταν περπατούσαν χτυπούσαν το αριστερό τους πόδι. Τα παραπτώματα τιμωρούνταν από τον αρχηγό και μπορεί, ανάλογα την σοβαρότητα η τιμωρία να είναι ακόμη και θάνατος.

Οι συνθήκες υγιεινής ήταν συνήθως πολύ κακές, γι’ αυτό και ταλαιπωρούνταν πολλοί από τις ψείρες. Για να απαλλαγούν από αυτές τίναζαν τα ρούχα τους πάνω από την φωτιά.

Όταν είχαν ελεύθερο χρόνο, οι ανώτεροι συνήθως έπαιζαν ζάρια. Οι απλοί στρατιώτες, στον ελεύθερο χρόνο τους έπαιζαν φλογέρα, τραγουδούσαν και χόρευαν μια εκδοχή του πυρρίχιου χορού, τον λειβαδίτικο. Ακόμη, παράβγαιναν σε κάποιο άθλημα όπως ρίψη δίσκου ή λιθαριού, πάλη και άλματα. Όταν κάποιος νικούσε τον όλοι τον επευφημούσαν ενώ, αν έχανε τον πείραζαν. Ο ελεύθερος χρόνος ήταν πολύ σημαντικό στοιχείο μιας ομάδας γιατί εκτός του ότι χαλάρωναν τα μέλη της, και όπως σήμερα λέμε γέμιζαν τις μπαταρίες τους, έφερνε κοντά αξιωματικούς και απλούς στρατιώτες, σημαντικό δεδομένο για την συνοχή μιας ομάδας.

Επιπλέον, η πιστη σε προλήψεις και δεισιδαιμονίες ήταν βασικό χαρακτηριστικό μιας τέτοιας ομάδας. Ανάμεσα στα μέλη της κυκλοφορούσε η πεποίθηση ότι όποιος αποφεύγει τις περιττές απολαύσεις της ζωής, αποφεύγει και τα εχθρικά βόλια. Η σκληραγωγία των μελών μιας τέτοιας ομάδας ήταν αποτέλεσμα της ίδιας αποφυγής, της καλοπέρασης. Ακόμη, η εμφάνιση λαγού ή φιδιού, η φωνή του γκιώνη, η πτήση πελαργών, το γάβγισμα σκύλου και η πορεία που ακολουθούσαν τα κοράκια, κατά την πορεία ή την έναρξη μάχης ήταν σημάδι κακοτυχίας. Επίσης, αν κάποιος άτυχος ιερέας βρισκόταν μπροστά τους, τον κυνηγούσαν και μπορεί και να τον σκότωναν, γιατί θεωρούνταν κακό σημάδι. Τέλος, οι στρατιώτες απέφευγαν να καταμετρούνται πριν την μάχη γιατί το θεωρούσαν κακό οιωνό. Μια μέρα ο Κολοκοτρώνης ήθελε να καταμετρήσει το στράτευμα. Οι Μανιάτες ενώ δεν ήθελαν έκατσαν να τους μετρήσουν, διότι ο Κολοκοτρώνης τους απείλησε ότι δεν θα τους δώσει τροφή. Την επομένη, έχασαν στην μάχη λόγω του ότι οι Μανιάτες κατηγορούσαν τον Κολοκοτρώνη ότι οι Τούρκοι τους απώθησαν επειδή την προηγούμενη μετρήθηκαν.

Επιπροσθέτως, βασικό χαρακτηριστικό αυτών των ομάδων ήταν η πρόβλεψη του μέλλοντος και της έκβασης επικειμένων μαχών. Εκτός από τις ανωτέρω τακτικές υπήρχε και ένας άλλος πολύ διαδεδομένος τρόπος πρόβλεψης το μέλλοντος και αυτός ήταν η ωμοπλατοσκοπία του αρνιού. Όταν έψηναν ένα αρνί “διάβαζαν” στην πλάτη του τα μελλούμενα. Ο Φωτάκος περιγράφει ως εξής την διαδικασία:<<Έβλεπαν επάνω εις την πλάτην αυτήν κατά το μέρος, όπου έχει ένα κόκκαλον κατ’ ευθείαν γραμμήν ορθόν, και αν πλησίον αυτού και εις το κέντρον εφαίνετο μαυρίλα στρογγυλή, έλεγαν ότι θα λάβουν λάφυρα. Άν δε αυτή η μαυρίλα ήρχετο από κάτω προς τα άνω, τότε έλεγαν, ότι έρχονται οι εχθροί και θα έχωμεν πόλεμον και τούτο πολλάκις αλήθευεν, και δεν έμεναν να πολεμήσουν, διότι ο οιωνός ήτο κακός, και τοιουτοτρόπως διά της τοιαύτης προλήψεως εσκέπαζαν την αδυναμίαν των.>>1 Καλύτεροι σ’ αυτή την διαδικασία ήταν οι στρατηγοί και οι παλιοί καπεταναίοι οι οποίοι πολλές φορές χρησιμοποιούσαν αυτή την τακτική για να μην δειλιάζουν οι πολεμιστές τους, ακόμη και να καταφέρνουν παράτολμες πράξεις. Ενώ, άλλες φορές το διάβασμα της πλάτης του αρνιού οδηγούσε σε αποφυγή συμπλοκών. Χαρακτηριστικό αποτελεί το γεγονός όταν ο Καραϊσκάκης προσπάθησε να αποτρέψει τον Φαβιέρο να εμπλακεί σε μάχη με την πλατοσκοπία, όταν διέταξε να μαζευτούν όλοι οι αρχηγοί και να ψήσουν ένα αρνί, στην πλάτη του οποίου <<είδε>> την ήττα των Ελλήνων. Κατά τον Φωτάκο, οι οπλαρχηγοί γνώριζαν το ψεύδος των λεγομένων τους. Όμως πίστευαν κιόλας , χαρακτηριστικό όταν ο Παπαφλέσσας, λίγες μέρες πριν την μάχη στο Μανιάκι, προέβλεψε με την πλάτη του αρνιού την πτώση του Νεοκάστρου από τον Ιμπραήμ.

Για την καλή έκβαση των γεγονότων αλλά και την προστασία τους από τα κακά πολλοί φορούσαν φυλαχτά και χαϊμαλιά. Ο Ποθητός Βαρβαρήγος σχετικά γράφει: << Οι περισσότεροι Έλληνες πολεμιστές, πιστοί στις θρησκόληπτες παραδόσεις των παλαιών αρματολών, κρεμούσαν επάνω τους χαϊμαλιά και διάφορα φυλαχτά για την προφύλαξή τους από κάθε κακό. Τα χαϊμαλιά που φορούσαν στο λαιμό τους, συνδύαζαν χριστιανικά με μαγικά στοιχεία. Το σχήμα τους ήταν στρογγυλό και στο εσωτερικό τους είχαν διάφορα φυλαχτά, όπως φυδοκέφαλα, κόκκαλα νυχτερίδας, μαλλί κριαριού κ.α. Στις δύο όψεις του είχε σκαλισμένα τον προστάτη άγιο ή την Παναγία και παραστάσεις από τον Ευαγγελισμό ή την Ανάσταση.>>2

Τέλος, τα όνειρα ήταν βασικός τρόπος για να <<δει>> κάποιος το μέλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν όταν Ρουμελιώτες αγωνιστές έλεγαν στον Κριεζή να μην τους αποτρέψει από το εμπλακούν σε μάχη γιατί το είχαν δει σε όνειρο ότι θα νικήσουν και ο Κριεζής απελπισμένος λέει ότι τους ξαναμίλησε και τίποτα δεν τους σταματούσε. Στα όνειρα όμως πίστευαν, από του αρχηγούς μέχρι τους απλούς στρατιώτες. Χαρακτηριστικά ήταν τα όνειρα που έβλεπε ο Κολοκοτρώνης καθώς όταν έβλεπε συνοδεία γάμου έλεγε πως ήταν Τούρκοι και όταν προχωρούσαν τώρα δεν θα σταθούν να πολεμήσουν και όταν στεκόντουσαν, και χόρευε μαζί τους, θα γίνει μάχη και έκανε τις απαραίτητες προετοιμασίες. Πολλές φορές , όμως, ο ίδιος χρησιμοποιούσε τα όνειρα για να εμψυχώνει τους στρατιώτες του ή να αποτρέπει κάποια συμπλοκή. Όταν έλεγε πως είδε μια λαμπροφορημένη, με βουνίσια ενδύματα, γυναίκα να τον συμβουλεύει να προχωρήσει σε μάχη, ήταν η Παναγιά. Όταν δε, ήθελε να αποτρέψει την διεξαγωγή συμπλοκής έλεγε πως δεν είδε την Παναγία στον ύπνο του να του λέει να προχωρήσει. Έτσι, βλέπουμε ότι οι αρχηγοί χρησιμοποιούσαν τα όνειρα και άλλες φορές πίστευαν όντως σ’ αυτά.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1)Προλήψεις και δεισιδαιμονίες στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων πριν και κατά την Επανάσταση (greece2021.gr) (https://www.greece2021.gr/arthografia/3465-prolipseis-kai-deisidaimonies-stin-kathimerini-zoi-ton-ellinon-prin-kai-kata-tin-epanastasi.html)

2)ΠΟΘΗΤΟΣ ΒΑΡΒΑΡΗΓΟΣ, ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011,Σελ. 86

ΠΗΓΕΣ:

1)Προλήψεις και δεισιδαιμονίες στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων πριν και κατά την Επανάσταση (greece2021.gr) (https://www.greece2021.gr/arthografia/3465-prolipseis-kai-deisidaimonies-stin-kathimerini-zoi-ton-ellinon-prin-kai-kata-tin-epanastasi.html)

2)ΠΟΘΗΤΟΣ ΒΑΡΒΑΡΗΓΟΣ, ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

3) ΠΑΥΛΟΣ ΚΟΥΤΟΥΖΗΣ, ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, Όσα δεν ξέραμε για το 1821 μέσα από 200 σύντομα κείμενα, εκδόσεις διόπτρα 2021