"Ο Διγενής ψυχομαχεί / κι η γης τόνε τρομάζει / κι η πλάκα τον ανατριχιά πως θα τόνε σκεπάσει /γιατί από `κειά που κοίτεται /λόγια `ντρειωμένου λέει...."

Γιώργος  Βιδάκης

Τα ριζίτικα τραγούδια ( δείτε τι λέει και ο φιλόσοφος Λιαντίνης στο "Γκέμμα" του αλλά  και  πως τραγουδά  το  δικό  του  Διγενή  ο  Κωστής  Παλαμάς  σε  ένα  σπάνιο  βίντεο) ανήκουν κυρίως στη Δυτική Κρήτη. Ωστόσο, είναι διαδεδομένα και στην Κεντρική Κρήτη. Ρίζες, είναι οι υπώρειες και τα ριζίτικα τραγουδιούνται στα χωριά.....

που βρίσκονται στους πρόποδες των ορέων. Από τις ρίζες των βουνών έλαβαν την ονομασία τους και τα τραγούδια: και από τον Ψηλορείτη (Ίδη) και τη Δίκτη, αλλά κυρίως τα Λευκά Όρη του Ν. Χανίων. Εξάλλου, υπάρχουν άλλες δύο απόψεις για την ονομασία "ριζίτικα": η μια δέχεται ότι πήραν το όνομά τους από την αρχαία Ριζηνία (Μεσκλά) και η άλλη διαπιστώνει, πως όπως π.χ. για άλλες κατηγορίες τραγουδιών υπάρχουν οι όροι "ανατολίτικα", "Μοραΐτικα" κλπ., έτσι αναλόγως τα τραγούδια της ρίζας, των προγόνων, της γενιάς, τα ονόμασε ο λαός Ριζίτικα.

Τα τραγούδια αυτά έχουν μακρά παράδοση και καλύπτουν πολλούς τομείς της έκφρασης του λαού, όπως τραγούδια της τάβλας (του τραπεζιού), της στράτας (εν πορεία), ενώ λέγονται επίσης στους γάμους, στις γιορτές και στις βαπτίσεις, όπως και σε περιπτώσεις γλεντιού. Η θεματολογία τους είναι ηρωικά - επαναστατικά κατά των κατακτητών, ιστορικά, αφηγηματικά, της ξενιτιάς, θρησκευτικά, αλληγορικά, της αγάπης, ποιμενικά κλπ. Η μουσική τους είναι σοβαρή και με στοιχεία πόνου.

Τα ριζίτικα τραγούδια δε χορεύονται.

Τραγουδιούνται σε 32 μελωδίες, ή ομαδικά - χορωδιακά, ή αρχικά άδεται ένα ημιστίχιο από έναν τραγουδιστή και κατόπιν αυτό επαναλαμβάνεται χορωδιακά από την παρέα (καθ' υπακοήν και κατ' αντιφώνησιν), ενώ αρκετά ριζίτικα είναι ιδιόμελα με δικές τους μελωδίες. Δεν υπάρχει πάντα ομοιοκαταληξία, ο στίχος δεν είναι πάντα δεκαπεντασύλλαβος αν και αυτός υπερέχει στατιστικά.

Στίχοι - Μουσική : Παραδοσιακό
Ερμηνεία : Νίκος Ξυλούρης
Από τον Δίσκο "ΡΙΖΙΤΙΚΑ" Μάιος του 1971.
Ενορχήστρωση : Γιάννη Μαρκόπουλου

Ο Διγενής ψυχομαχεί
κι η γης τόνε τρομάζει
κι η πλάκα τον ανατριχιά
πως θα τόνε σκεπάσει
γιατί από `κειά που κοίτεται
λόγια `ντρειωμένου λέει:

Νάχεν η γης πατήματα
κι ο ουρανός κερκέλια
να πάτουν τα πατήματα
να `πιανα τα κερκέλια
ν’ ανέβαινα στον ουρανό,
να διπλωθώ να κάτσω

να δώσω σείσμα τ’ ουρανού.

-Και τι σημαίνει, που ο Ηρακλής εκάηκε αυτοθέλητα στην Οίτη; -Και τι σημαίνει, που ο Οιδίπους αφανίστηκε αυτοθέλητα στον Κολωνό; -Και τι σημαίνει που ο Ηράκλειτος, ο βαθύς και ο μόνος, ξεπάτησε στα όρη της Ιωνίας, και πέθανε αυτοθέλητα έρημος; Οι έλληνες, συλλογίστηκε, σε ερχόμενους καιρούς θα δώσουνε απάντηση στα ερωτηματικά τούτα με την ποιητική εικόνα του Διγενή Ακρίτα. Πού τον επάλαιψε ο Χάρος. Που δεν εμπόρεσε να τον νικήσει. Που τον ελάβωσε με μπαμπεσιά και δόλο. Και πήρε την ψυχή του. Το κλειδί που ξεκλειδώνει το σύμβολο τούτο βρίσκεται στη λέξη «αυτοθέλητα», σκέφτηκε. Αυτοθέλητα θα ειπεί, είπε ο Ακραγαντίνος , ότι ο  Εμπεδοκλής ο Ακραγαντινός, έπεσε «αυτοθέλητα» στο ηφαίστειο της Αίτνας....., ότι ο Ακρίτας δεν έδωκε στο Θάνατο καιρό να τον πάρει, γιατί αποφάσισε να πεθάνει ο ίδιος, κατά την ιδική του βούληση, και όχι κατά τη βούληση του θανάτου. Απλά, δηλαδή, ο Ακρίτας στοχάστηκε και έπραξε τοιούτως: -

Θα πεθάνω, Θάνατε, όχι όταν θελήσεις εσύ, αλλά όταν εγώ θελήσω. Σε τούτη την έσχατη ολική πράξη, δε θα γίνει το δικό σου, αλλά το δικό μου. Παλεύω τη θέληση σου. Παλεύω τη δύναμη σου. Σε καταπαλεύω ολόκληρον. Μπαίνω μέσα στη γη, όταν εγώ αποφασίσω, όχι όταν αποφασίσεις εσύ. Και σένανε σε αφήνω ρέστο και ταπί. Με βλέπεις κατεβασμένο στον άδη αφεαυτού μου και αυτοθέλητα. Και ανατριχιάζεις εσύ και το βασίλειο σου. Ο τάφος, η ταφόπλακα, το σκοτάδι, το ποτέ πια, και όλα σου τα υπάρχοντα μπροστά στην πράξη μου και στην επιλογή μου μένουν εμβρόντητα και χάσκουν.

*Εμπεδοκλής ο Ακραγαντινός, έπεσε «αυτοθέλητα» στο ηφαίστειο της Αίτνας.....

ΚΑΙ Ο ΚΩΣΤΗΣ  ΠΑΛΑΜΑΣ  ΣΤΟ  ΔΙΚΟ ΤΟΥ  ΔΙΓΕΝΗ. ΣΤΙΧΟΙ ΚΑΙ ΣΠΑΝΙΟ ΒΙΝΤΕΟ ΣΤΟ ΟΠΟΙΟ ΤΡΑΓΟΥΔΑ  Ο  ΙΔΙΟΣ Ο  ΠΟΙΗΤΗΣ

Καβάλλα πάει ο Χάροντας το Διγενή στον ‘Αδη,

κι άλλους μαζί… Κλαίει, δέρνεται τ’ ανθρώπινο κοπάδι.

Και τους κρατεί στου αλόγου του δεμένους τα καπούλια, 

της λεβεντιάς τον άνεμο, της ομορφιάς την πούλια.

Και σα να μην τον πάτησε στου Χάρου το ποδάρι,

ο Ακρίτας μόνο ατάραχα κοιτάει τον καβαλλάρη! –

Ο Ακρίτας είμαι, Χάροντα, δεν περνώ με τα χρόνια. 

Μ’ άγγιξες και δε μ’ ένοιωσες στα μαρμαρένια αλώνια; 

Είμ’ εγώ η ακατάλυτη ψυχή των Σαλαμίνων. 

Στην Εφτάλοφην έφερα το σπαθί των Ελλήνων.

Δε χάνομαι στα Τάρταρα, μονάχα ξαποσταίνω. 

Στη ζωή ξαναφαίνομαι και λαούς ανασταίνω! –