ΕΓΚΩΜΙΟΝ ΕΞΑΡΧΟΥ Α' ΤΗΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΣΤΟ ΜΠΟΓΚΝΤΑΝ

΄'Ενα από τα παλαιότερα, χαμένα μεσαιωνικά χωριά, της Λοκρίδας, ευρισκόμενο όμως επάνω, στον άξονα, των νομαδικών μετακινήσεων Βορρά-Νότου,

 τής λεγόμενης Βλαχόστρατας, πού καταγράφεται όμως, στις Οθωμανικές καταστιχώσεις, στο 15ο και 16ο αιώνα*,....
στις οποίες αναφέρονται και οι παραγωγικές δραστηριότητες, όπως και το ασταθές οικιστικό πλέγμα της περιοχής, μεταβαλλόμενο συνεχώς ανάλογα με τα εκχωρούμενα τιμάρια. 
Το τοπωνύμιο Μπογδάν, επιχωριάζει στην αρχαία Φωκίδα τής κοιλάδας του Κηφισού, στο Μόδι, Δαδί, Αγ. Μαρίνα κ.α. Υπάρχει επώνυμο Μπόγδος από την Δόριζα, με κατιόντες μέχρι σήμερα, στα Ενετικά Αρχεία του 16ου αι., ενώ εκτόπισε και το αρχαίο όνομα του ποταμού Άσσου (σήμερα Μπογδανόρεμα). Οι M.kiel-F.Sauerwein, Ost lokris στην εργασία τους ...Passauer Mit.studien..καταγράφουν, όπως δηλώνονται, τα ρωμέικα χωριά Karye-i Rum και τις αρβανίτικες ημινομαδικές εγκαταστάσεις, Katuna Arnavudan, ενώ υπάρχουν φορολογικές καταγραφές και για εγκαταστάσεις με σλαβικές ονομασίες, όπως το Μπογκντάν, (Μπόγδανος) ίσως παλαιότερες και του Εξάρχου, προφανώς είχαν προηγηθεί, από την αδυναμία ελέγχου της περιφέρειας, από την κεντρική διοίκηση των Βυζαντινών και αργότερα των Φράγκων, που μοίραζαν φέουδα και τιμάρια και πρόνοιες, κατά τις συγκυρίες που τους ευνοούσαν, για την σχηματοποίηση της επικρατείας των. Η σκοτεινή αυτή περίοδος, ελάχιστα μελετημένη, έχει σημαντικά στοιχεία, με ιστορικό, εθνολογικό, γλωσσολογικό και λαογραφικό, ενδιαφέρον, αλλά και τεράστιο εξελισσόμενο όγκο πληροφοριών, όθεν οι φιλίστορες θα πρέπει να ανατρέξουν, στις πηγές, πού είναι αρκετές για πλήρη ενημέρωση, αλλά θα αναφερθούν εδώ μόνον μερικές, κατ’ οικονομίαν**. Αξιοσημείωτο ότι το Μπογντάν παρουσιάζεται με 32 φορολογούμενα νοικοκυριά στην Οθωμανική απογραφή του 1466, ενώ ο Έξαρχος με 24. Σήμερα λίγες οικογένειες αυτοπροσδιορίζονται ώς Μπογδαναίοι, πού μετά την διάλυση του οικισμού, διαδέχτηκε την ιστορική Φωκική πόλη, Υάμπολη που ίδρυσαν οι Ύαντες, στην κοιλάδα αυτή και αποτελούσε ιερό χώρο, για τους Φωκείς, με την "Φωκικη απόνοια" αλλά και το πανάρχαιο Μαντείο των Αβών προγενέστερου του Δελφικού. 

Όμως αν ο οδηγητικός κρίκος της ιστορίας έχει απολεσθεί, μερικά θρησκευτικά και κοινωνικά δρώμενα, έθιμα και ήθη, παραμένουν βαθειά στο συνειδός και υποσυνείδητο, των κατοίκων, όπως τώρα η μαζική εστίαση, με τελετουργική ετήσια προσφορά ιερείων (αμνών) από τα νοικοκυριά, πού βόσκουν ποίμνια πλησίον των εκκλησιών της υπαίθρου, θεωρούμενα εξ αυτού του λόγου ευλογημένα για ιεροθυσία, Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής, στο Μπογντάν, Αγίου Αθανασίου και Αγίου Νικολάου του Νέου. Είναι φανερό ότι σκοπός τής μαζικής, ετήσιας συνεστίασης, των μελών της τοπικής κοινότητας, συντείνει στην άμβλυνση των αντιθέσεων, την σύσφιξη των δεσμών και την συλλογική ευθύνη για τα τοπικά πατροπαράδοτα έθιμα, τα οποία καταγράφονται σήμερα και είναι μοναδικά στην Κεντρική Ελλάδα.

 Τα ιέρεια (αμνοί) αυτά ετοιμάζονται, ψήνονται σε σούβλες, τεμαχίζονται και προσφέρονται μετά την λειτουργία στους προσκυνητές-πανηγυριστές, από όλη την περιοχή, συνοδευόμενα γενναιόδωρα με πίττες, σαλάτες, τυριά, σπιτικό κρασί, και επακολουθεί ο κλασσικός κυκλικός Ρουμελιώτικος χορός μέχρι αργά, στα ρείθρα και τους αναβαθμούς του Άσσου, όπου κοιμούνται τα αερικά, τα πνεύματα, ο μέγας Πάν, τις ανοιξιάτικες βραδιές, πού κυριαρχεί η αρχαία σιωπή.
* Basbakanlik Osmanli Arsivi (Αρχείο πρωθυπουργού Κων/πολης). ** Ο. Miller Η Μαρκιωνία Βουδουνίτσας μετ. Σ. Λάμπρου. K.M. Setton The Papacy and the Levant τ2 Φιλαδέλφεια 1976. Α. Σαββίδη Η Οθωμανική κατάκτηση της Θήβας και της Λεβαδείας. M. Gokbilkin kanuni sultan Souleiman ... belleten xx 1956. Α. Βακαλόπουλος Ιστορία Νέου Ελληνισμού τ. Α' Θεσ/νικη 1974 κ.α. Επίσης οι περιηγητές Leak, Pouqueville, Gell, Dodwell, Μελέτιος, Βαλβί, Φιλιππίδης - Κωνσταντάς κ.α. αναφέρονται στην Ιστορία και την Τοπογραφία της περιοχής.