ΚΑΛΗΜΕΡΑ ΜΕ .....Μανώλη Καλομοίρη - Ο ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΑΣ

Γιώργος Βιδάκης

Της Άρτας το γεφύρι είναι λαϊκό αριστούργημα,
σαν ένα κομμάτι από ραψωδία ομηρική.
Και είναι για να το εκμεταλλεύονται ποίηση
και μουσική μας όσο υπάρχουν…

Κωστής Παλαμάς

Γενέθλια μνήμη Μανώλη Καλομοίρη (1883 – 1962)

Κορυφαίος έλληνας μουσουργός. Θεωρείται ο δημιουργός της Εθνικής Σχολής, καθώς επιδίωξε να συνθέσει τη λόγια
μουσική με την ελληνική ταυτότητα. Το δημοτικό τραγούδι και η ελληνική παράδοση, σε συνδυασμό με τις τεχνικές σύνθεσης της Δύσης, διαμόρφωσαν το ύφος του.
Γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 14 Δεκεμβρίου 1883. Σπούδασε μουσική στην γενέτειρά του, την Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και τη Βιέννη. Από το 1906 έως το 1910 έζησε στο Χάρκοβο της Ουκρανίας, όπου δίδαξε πιάνο στο Λύκειο Ομπολένσκι και γνώρισε από κοντά τη ρωσική εθνική σχολή.
Το 1908 πραγματοποιεί την πρώτη του εμφάνιση στην Αθήνα ως συνθέτης, σε μια ιστορική συναυλία στο Ωδείο Αθηνών στις 11 Ιουνίου. Το γραμμένο στη δημοτική γλώσσα πρόγραμμα της συναυλίας δημιουργεί αίσθηση και αναγνωρίζεται ως το μανιφέστο της Εθνικής Σχολής. Επηρεασμένος από το κίνημα της ρωσικής μουσικής σχολής είναι υπέρμαχος μιας εθνικής μουσικής «βασισμένης από τη μια μεριά στη μουσική των αγνών μας τραγουδιών μα και στολισμένης από την άλλη με όλα τα τεχνικά μέσα που μας χάρισε η αδιάκοπη εργασία των προοδευμένων στη μουσική λαών και πρώτα πρώτα των Γερμανών, Γάλλων, Ρώσων και Νορβηγών».
Ο Καλομοίρης συνδέθηκε με το κίνημα του δημοτικισμού, καθώς και με μεγάλες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής του, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Άγγελος Σικελιανός και ο Νίκος Καζαντζάκης.
Η μουσική του Καλομοίρη ενσωματώνει πολλά βαγκνερικά στοιχεία (ατέρμονη μελωδία, εξαγγελτικά μοτίβα), αλλά και τη χρήση κλιμάκων του δημοτικού τραγουδιού, προσαρμοσμένων πάντοτε στο συγκερασμένο ευρωπαϊκό σύστημα. Το έργο του χαρακτηρίζεται από έντονη πληθωρικότητα και ενορχηστρωτικό όγκο. Υπήρξε πολυγραφότατος και συνέθεσε 222 έργα (ορχηστρική μουσική, όπερες, έργα για φωνή και ορχήστρα, κύκλους τραγουδιών και μουσική δωματίου). Υπήρξε εχθρικός προς την ιταλική όπερα και τους Ιόνιους συνθέτες, αλλά και στα σύγχρονα ρεύματα του εξπρεσιονισμού και της ατονικής μουσικής.

Ο ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΑΣ Μουσική: Μανώλης Καλομοίρης Λιμπρέτο: Μυρτιώτισσα, Ν. Ποριώτης, Γ. Στεφόπουλος, από το έργο του Νίκου Καζαντζάκη Κρατική Ορχήστρα Κινηματογραφίας της ΕΣΣΔ Χορωδία Ραδιοτηλεόρασης της ΕΣΣΔ Διεύθυνση: Εμίν Χατσατουριάν Σμαράγδα: Γκαλίνα Πισαρένκο,σοπράνο Πρωτομάστορας: Αλεξέι Μαρτίνωφ, τενόρος Ο Πρωτομάστορας είναι όπερα ή μουσική τραγωδία, όπως ο ίδιος ο συνθέτης προτιμά να την αποκαλεί, σε δύο μέρη και ένα ιντερμέδιο. Γράφτηκε το 1916 και βασίστηκε σε διασκευή του ομώνυμου διηγήματος του Νίκου Καζαντζάκη. Το συγκλονιστικό στοιχείο σχετικά με την όπερα του Πρωτομάστορα, το οποίο ανακαλύφθηκε (δυστυχώς) τυχαία είναι πως τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Σμαράγδας τον έπαιξε στη δεύτερη παραγωγή της όπερας από την Ε.Λ.Σ., το 1944, στο Ωδείον Ηρώδου του Αττικού η Μαρία Καλογεροπούλου, διεθνώς γνωστή ως Μαρία Κάλλας. ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ* Ο ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΑΣ δεν είναι όπερα, όπως ο κόσμος συνήθισε να λέγει κοινά το μουσικό δράμα. Δεν έρχεται να παρουσιάσει διάφορα κομμάτια μουσικά δεμένα όπως-όπως μεταξύ τους με μιαν υπόθεση, όπου παίξουνε μέρος μεγάλο οι φανταχτερές στολές. Κάθε άλλο. Θέλει, με όλα τα εκφραστικά μέσα που η μουσική τέχνη έχει στην υποταγή της. να δυναμώσει την τραγικήν εντύπωσιν που γεννιέται από το δράμα. Και η μουσική του έχει την φιλοδοξία να δείξει, όχι τόσο και μόνο, το ελληνικό χρώμα παρά την ψυχήν την ελληνική. Γιατί ο μουσικός του Πρωτομάστορα προσπάθησε να μη σταματήσει μόνο στις μελωδίες του λαού, στα ελληνικά θέματα, παρά πριν απ' όλα να δημιουργήσει νέα θέματα δικά του και δικές του μελωδίες, ελληνικά όμως πάντοτε και με χαρακτήρα ελληνικό. Διάλεξε ο μουσικός την' τραγωδία του «Πρωτομάστορα», μια λεύτερη δημιουργία θεμελιωμένη απάνω σε γνώριμο δημοτικό θρύλο, γιατί πιστεύει πως ο θρύλος μονάχα, ο μύθος της αρχαίας τραγωδίας, καλοδέχεται, και τη ζητάει μάλιστα, την επεξεργασία της μουσικής, τη μουσική ατμόσφαιρα. Σε τέτοια ατμόσφαιρα ίσα-ίσα ο κόσμος του θρύλου, ο φανταστικός ζει πιο άνετα και πιο έντονα την παραμυθένια του ζωή. Βαγνερική βέβαια θεωρία. Γιατί λοιπόν να μην σημειωθεί εδώ πως και σ’ αυτή, όσο και στο μεταχείρισμα του Leit-Motiv, του εξαγγελτικού μοτίβου. βαγνερίζει ο «Πρωτομάστορας»; Αυτό σημαίνει απλούστατα πως παραδέχεται τη γενική πρόοδο και την εξέλιξη της μουσική δραματικής τέχνης, όπως την έχουνε παραδεχτεί όλοι του κόσμου οι μουσικοί, όσοι θελήσανε ν’ αναστήσουνε το τραγικό πάθος, σφιχτοδένοντας δράμα και μουσική σ’ ένα σύνολο αρμονικό. Όμως άλλο να παραδεχτείς μια θεωρία, και άλλο πώς θα την εμφανίσεις καλλιτεχνικά, χωρίς να γλιστρήσεις στην άψυχην καταγραφή. Ο νεώτερος μουσικοσυνθέτης τότε παρουσιάζεται άξιος οπαδός της ιδέας, όταν' την αφομοιώνει με την δική του αισθητική, με τη δική του την ψυχή, με τον δικό του τον εθνισμό. Έτσι και το ελληνικό μουσικό δράμα. Μαζί με τον ελληνικό χαραχτήρα της δημιουργίας του, πρέπει να φωτολάμπει και ένας εντονότερος μελωδικός φωσφορισμός, μια διαύγεια μουσική ταιριαστή με τον ελληνικόν ουρανό, την ελληνική ζωή, την ελληνική παράδοση την καλλιτεχνική. Αυτό Θέλησε ο συνθέτης του Πρωτομάστορα. Αν, και πόσο το κατόρθωσε, θα το δείξει ο χρόνος, ο αλάθευτος κριτής κάθε της τέχνη έργου. Πριν κλείσω το μικρό τούτο σημείωμα, χρέος μου είναι να ειπώ τα θερμά μου ευχαριστώ προς τους φίλους μου - τη Μυρτιώτισσα,και τους Ν. Ποριώτη και Γ. Στεφόπουλο για την πρόθυμή τους επικουρία στη στιχουργική διασκευή της τραγωδίας. Τον κ. Ψάχο για τα δυο δημοτικά τραγούδια με θέμα το Γιοφύρι της Άρτας, που είχε την καλοσύνη να μου ανακοινώσει. Και τον Σπύρο Θεοδωρόπουλο για το μανιάτικο μοιρολόγι που μου τραγούδησε -μοιρολόγι που η αρχή του έγινε η βάση του μοιρολογιού του Τραγουδιστή στο Γ’ Μέρος. Μανώλης Καλομοίρης, 1916 *Ο Πρωτομάστορας, έντυπο πρόγραμμα θερινής καλλιτεχνικής περιόδου 1944. Ιστορικό Αρχείο Ε.Λ.Σ.