Αντώνης Σαμαράκης: O λογοτέχνης - Άνθρωπος, που ανύψωσε την ελευθερία

O Αντώνης Σαμαράκης, ένας από τους πιο πολυδιαβασμένους και πολυμεταφρασμένους έλληνες συγγραφείς, δεν ήταν απλώς ένας ακόμη καταξιωμένος λογοτέχνης. Ήταν ο κατεξοχήν λογοτέχνης - ανθρωπιστής, ο λογοτέχνης - Άνθρωπος, που ανύψωσε την ελευθερία ως απόλυτο και αναγκαίο ιδεώδες τόσο στο συγγραφικό όσο και στο κοινωνικό του έργο. ......

Το μυθιστόρημά του «Το Λάθος» (1965) αποτελεί ένα πανανθρώπινο έργο - σύμβολο ενάντια σε κάθε μορφή εξόντωσης από ολοκληρωτικά συστήματα. Φέτος συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια από τον θάνατο του Αντώνη Σαμαράκη, το 2003.

Γραμμένο περίπου δύο χρόνια πριν από τη δικτατορία των συνταγµαταρχών, «Το Λάθος» του Αντώνη Σαμαράκη έμελε να αναγνωριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα αλληγορικά μυθιστορήματα σχετικά με τον ολοκληρωτισμό.

Ήταν το έργο που τον έκανε παγκοσμίως γνωστό. Το αριστούργημα του Αντώνη Σαμαράκη, με καταβολές καφκικές και οργουελικές, μεταφράστηκε σε 33 γλώσσες, σε 114 ξένες εκδόσεις, αγαπήθηκε εξίσου από κριτική και αναγνωστικό κοινό, τιμήθηκε με το Βραβείο των «12» στην Ελλάδα και το Μεγάλο Βραβείο Αστυνομικής Λογοτεχνίας στη Γαλλία, όπου και γυρίστηκε ταινία με τίτλο La Faille.

Με στοιχεία από την αστυνομική λογοτεχνία αλλά εντασσόμενο επίσης στη φιλοσοφική λογοτεχνία, το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Σαμαράκη μας δείχνει το λάθος στα σχέδια των ολοκληρωτικών καθεστώτων, αυτό που εν τέλει ανατρέπει τους υπολογισμούς των εξουσιαστών. Στο τέλος, μας θυμίζει, πώς πέρα από μηχανισμούς και συστήματα, υπάρχει ο άνθρωπος, ο οποίος αγωνίζεται και νικάει το καθεστώς, ακόμα κι όταν πεθαίνει.

Η υπόθεση

«Το Λάθος» είναι παγκόσμιο, δεν έχει «εθνικά» χαρακτηριστικά. Η χώρα δεν κατονοµάζεται. Η εξουσία που την κυβερνά είναι «το καθεστώς». Η µυστική υπηρεσία ασφαλείας της είναι η «ειδική υπηρεσία» και στρατηγείο της «το κεντρικό». Η υπόθεση εκτυλίσσεται σε μια απροσδιόριστη χώρα σε μια αδιευκρίνιστη εποχή. Οι ήρωες, ελάχιστοι σε σχέση με άλλα παρόμοια έργα, δεν έχουν ονόματα, οπότε όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συνιστούν ένα οικουμενικό και ταυτόχρονα διαχρονικό ανάγνωσμα.

Κεντρικό θέμα είναι ο ολοκληρωτισμός, ο τρόπος άσκησης της εξουσίας από τους κρατούντες, το καθεστώς και πως αντιμετωπίζει τους πολίτες, οι πράκτορες της κυβέρνησης και η λογική τους, και βέβαια ο απλός άνθρωπος και η συμπεριφορά του ενώπιον των πρακτικών του κράτους, ολοκληρωτικού ή όχι.

Παρακολουθεί την περιπέτεια ενός πολίτη ύποπτου για συνωμοτική δράση, που απειλείται με εξόντωση από το κυβερνητικό «Καθεστώς». Σύμφωνα με το «Σχέδιο» που τίθεται σε εφαρμογή, ο πολίτης θ' αντιμετωπιστεί με δήθεν φιλική συμπεριφορά, ώστε είτε να ομολογήσει την όποια ενοχή του είτε ν' αποπειραθεί να δραπετεύσει, γεγονός που θα δικαιολογεί την αμείλικτη στάση της εξουσίας.

Ωστόσο, κατά τη μεταφορά του υπόπτου εκεί όπου πρόκειται ν' ανακριθεί και τη στιγμή ακριβώς που ο ίδιος πάει να το σκάσει, συμβαίνει ένα μοιραίο «λάθος»: ο πράκτορας που τον συνοδεύει κι έχει ήδη μοιραστεί μαζί του βόλτες, κουβέντες, απλές καθημερινές στιγμές, συνειδητοποιεί πως δεν έχει τη δύναμη να τον παραδώσει. Ο  απάνθρωπος ορθολογισμός και η μαθηματική αντίληψη του Καθεστώτος και της Ασφάλειας θα βρεθούν απέναντι σε ένα απρόοπτο, σε ένα λάθος. Ο πολίτης και ο ένας από τους πράκτορες προλαβαίνουν ακούσια να μοιραστούν στιγμές απροσποίητα ανθρώπινες, μια βόλτα, η πλαζ, μια μπάλα, το λούνα παρκ.

«Πολύ πριν ξεκινήσω να το γράφω –το άρχισα το 1962– µε βασάνιζε το πρόβληµα “ολοκληρωτισµός” [...] Ο ολοκληρωτισµός ήταν πάντα εδώ – και είναι και σήµερα, το 1996», έγραφε ο Αντ. Σαμαράκης  στο αυτοβιογραφικό του «1919 - ».

Ο Γκράχαμ Γκριν, ο Αντρέ Μαλρώ, ο Άρθουρ Κέσλερ, η Αγκάθα Κρίστι, ο Ζορζ Σιµενόν, ο Αντρέ Μαλρό, ο Αρθουρ Μίλερ ήταν µερικοί από τους συγγραφείς που χαιρέτησαν το βιβλίο με ενθουσιασμό. Ο Άρθουρ Μίλλερ αποκάλεσε «Το Λάθος» συγκλονιστικό: «Το μόνο που εύχομαι είναι να διαβάσουν Το λάθος όσοι καπηλεύονται τη δημοκρατία και να δουν τι είναι αυτά που σήμερα υποστηρίζουν. Ζούμε σε μια εποχή όπου οι λέξεις δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα – έτσι που να μην έχουν πια κανένα νόημα».

Ο Λουίς Μπονιουέλ δήλωσε: «Αφάνταστα μου άρεσε Το λάθος. Η δομή του είναι συγχρόνως και μυθιστορηματική και κινηματογραφική, αληθινά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Το λάθος είναι ιδεώδες για τον κινηματογράφο».

Η πορεία του Αντώνη Σαμαράκη

Γεννημένος στην Αθήνα στις 16 Αυγούστου του 1919, ο Αντώνης Σαμαράκης σπούδασε νομικά από το 1937 ως το 1941, ενώ από το 1935 ως το 1963 εργάστηκε στο Υπουργείο Εργασίας, θέση από την οποία παραιτήθηκε με την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά και στην οποία επέστρεψε το 1945 ως το 1963.

Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής συμμετείχε στην εθνική αντίσταση. Το 1944 συνελήφθη από τους Ναζί και καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά κατάφερε να αποδράσει.
Αντιστασιακή δράση ανέπτυξε και κατά τη δικτατορία. Στη Μεταπολίτευση δημοσίευσε πολλά κείμενα κοινωνικού και πολιτικού περιεχομένου.

Το 1963 παντρεύτηκε την Ελένη Κουρεμπανά. Την περίοδο 1968-1969 ηγήθηκε αποστολής εμπειρογνωμοσύνης στις χώρες της Αφρικής μετά από ανάθεση της Διεθνούς Ομάδας Εργασίας. Ως εκπρόσωπος της Ουνέσκο ταξίδεψε στην Αιθιοπία και δραστηριοποιήθηκε με άρθρα του για τη διεθνή κινητοποίηση υπέρ της επίλυσης των προβλημάτων των κατοίκων της χώρας.

Εργάσθηκε ως εμπειρογνώμων της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας των Ηνωμένων Εθνών σε πολλές χώρες για κοινωνικά θέματα και το 1989 ανακηρύχθηκε Πρεσβευτής Καλής Θέλησης της UNICEF για τα παιδιά του κόσμου.

Στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ως ποιητής από τις στήλες των περιοδικών Παιδικός κόσμος και Διάπλασις των Παίδων. Ακολούθησαν δημοσιεύσεις του στις σελίδες της Νέας Εστίας και άλλων περιοδικών, όπως το Ξεκίνημα, και τα Νεοελληνικά Γράμματα. Συνεργάστηκε επίσης με το περιοδικό Ακτίνες μετά τον πόλεμο του 1940.

Το 1954 εκδόθηκε η πρώτη του συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Ζητείται ελπίς». Ακολούθησαν πέντε ακόμη βιβλία του, τα οποία γνώρισαν πολλές επανεκδόσεις και μεταφράσεις σε ξένες γλώσσες. Τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο διηγήματος (1962 για το Αρνούμαι), το Βραβείο των Δώδεκα - Έπαθλο Κώστα Ουράνη (1966 για το Λάθος), το Μέγα Βραβείο Αστυνομικής Λογοτεχνίας στη Γαλλία (1970 για το Λάθος). Τιμήθηκε επίσης για τη συνολική προσφορά του από τη διοργάνωση Europalia (1982) και με το Σταυρό του ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών (1995).

Μετά τη μεταπολίτευση δημοσίευσε κείμενα κοινωνικού και πολιτικού περιεχομένου στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο. Διηγήματά του έγιναν σενάρια για κινηματογραφικές ταινίες. Ταινία έγινε επίσης «Το λάθος» από τον Peter Fleischmann.

Η πεζογραφία του Αντώνη Σαμαράκη τοποθετείται στο χώρο της κοινωνικής καταγγελίας. Μέσα από τα έργα του προβάλλει έντονη η αγωνία για την πορεία του σύγχρονου κόσμου, η κοινωνική συνείδηση και η ανθρωπιστική κοσμοθεωρία του συγγραφέα. Η γλώσσα του είναι απλή, χωρίς επιτηδευμένο ύφος, ξεχωρίζει κυρίως για την πυκνότητα των νοημάτων.

Ο Αντώνης Σαμαράκης έφυγε από τη ζωή στις 8 Αυγούστου του 2003. Σύμφωνα με επιθυμία του, το σώμα του δωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για έρευνες των φοιτητώv της Ιατρικής.

Μπορείτε να βρείτε τα έργα του Αντώνη Σαμαράκη εδώ

Πηγές

• Γ. Ν. Περαντωνάκης, «Μιλάει ακόμα ο Σαμαράκης;», bookpress.gr, 16/10/2013.
• Φίλιππος Φιλίππου, «Το Λάθος», diastixo.gr, 30/7/2013.
• Σταυρούλα Παπασπύρου, «Μισός αιώνας “Λάθος”», Ελευθεροτυπία, 28/6/2013.
• Νίκος Μπακουνάκης, «Αντώνης Σαμαράκης: Η δικαίωση του “Λάθους”», Το Βήμα, 11/12/2011.
• Θανάσης Μπάντες, «Ο Αντώνης Σαμαράκης και τα ψυχολογικά παιχνίδια των δικτατόρων», eranistis.net, 29/3/2013/
• Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών, «Σαμαράκης Αντώνης», ΕΚΕΒΙ.
• http://tvxs.gr