Ο Ποσειδώνας αγαπούσε τα άλογα και τις ιπποδρομίες

Ο Ποσειδώνας δεν λατρεύτηκε μόνο ως θεός της θάλασσας, αλλά και ως προστάτης των ίππων και των ιπποδρομιών. Την  ιδιότητά του αυτή τεκμηριώνει στο νέο βιβλίο του «Ογχήστιος Ποσειδώνας, Λατρεία και πολιτική» (εκδ. Παπαζήση) ο ερευνητής θεμάτων  προϊστορικής  και κλασικής Βοιωτίας Πάρις Βαρβαρούσης και η φιλόλογος σύζυγός του Παναγιώτα Παπαευαγγέλου......

Οι δύο συγγραφείς βασίζονται σε κείμενα αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων καθώς και στο πλούσιο επιγραφικό και αρχιτεκτονικό υλικό που ήρθε στο φως από την ανασκαφική έρευνα. Αναδεικνύουν την πανελλήνια απήχηση και πολιτική δύναμη που είχε το ιερό της Ογχηστού, αφιερωμένο όπως ήταν στον Ποσειδώνα από τα προϊστορικά χρόνια, πιθανότατα από την μυκηναϊκή εποχή.

Η Ογχηστός αναφέρεται από τον Ομηρο (Ιλιάδα, ραψωδία Β', στ. 506) ως μία από τις βοιωτικές πόλεις που συμμετείχαν στον Τρωικό πόλεμο. Η πόλη είχε μεγάλο ναό αφιερωμένο στον Ποσειδώνα. Το ιερό του Ογχηστίου Ποσειδώνα λειτούργησε και ως μαντείο πριν κτιστεί η Θήβα και πριν ιδρυθεί το Μαντείο των Δελφών. Την πόλη πρέπει να τη φανταστούμε να περιβάλλεται από ένα ωραίο δάσος. Βρίσκεται 2,5-3 χλμ. (ή 15 στάδια, σύφωνα με τον Παυσανία) από το Σφίγγιο (ή Φίκιο) όρος, στο σημείο που τελειώνει το Τηνέριο πεδίο και αρχίζει η Αλιαρτία. Δηλαδή η μικρή αυτή πόλη ήταν μεταξύ του Σφιγγίου όρους και του σημερινού χωριού Μαυρομμάτι.

Ο Πίνδαρος την αναφέρει ως δοξασμένη («στην ακρολιμνιά της δοξασμένης Ογχηστού») και σε έναν ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα αναφέρεται ότι ο θεός πηγαίνοντας προς τους Δελφούς πέρασε από την ακατοίκητη ακόμη Θήβα και το λαμπρό άλσος της Ογχηστού όπου λατρευόταν ο Ποσειδώνας:

«Κι ήρθες (Απόλλωνα) στης Θήβας τον ολόσκεπο απ' το δάσος τόπο/ γιατί κανείς απ' τους θνητούς δεν κατοικούσε στην πανίερη Θήβα/ και δεν υπήρχαν τότε ακόμη ατραποί, ούτε και δρόμοι/ στην σιτοφόρα πεδιάδα της Θήβας αλλ' ήταν δάσος./ Κι έφυγες από 'κεί κατόπι, ω μακροβόλε Απόλλων/ κι ήρθες στην Ογχηστό στο Ποσειδώνιο άλσος το λαμπρό». Aποτελούσε  κέντρο της βοιωτικής  Αμφικτυονίας της Ογχηστού, στην οποία συμμετείχαν οι πόλεις της Βοιωτίας.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 γεωργικές εργασίες στο λόφο της αρχαίας Ογχηστού 4 χλμ. ανατολικά της Αλιάρτου και 13 χιλιόμετρα δυτικά της Θήβας στο 91 χλμ. της παλαιάς εθνικής οδού Αθηνών-Λαμίας, έφεραν στο φως αρχαία οικοδομικά κατάλοιπα. Ακολούθησαν σωστικές ανασκαφές από την Εύη Τουλούπα και τον Θ. Σπυρόπουλο κατά τις οποίες αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια μνημειώδους κτηρίου που λόγω των αναθηματικών επιγραφών ταυτίστηκε με το ναό του Ποσειδώνα (δεύτερο μισό 6ου αι. π.Χ.).

Ο Αγήνωρ και ο Κάδμος

Πώς όμως ο θεός της θάλασσας, τιμήθηκε σε μια βοιωτική πόλη; Σύμφωνα με την παράδοση ο Αγήνωρ, πατέρας του  Κάδμου και βασιλιάς της Φοινίκης, ήταν γιός του Ποσειδώνα και της Λιβύης, κόρης του βασιλιά της Αιγύπτου. Ο ιδρυτής της Θήβας Κάδμος κατά την αναζήτηση της αδελφής του Ευρώπης έφθασε στη Ρόδο όπου ίδρυσε τέμενος αφιερωμένο στον Ποσειδώνα. Πρόσφερε μάλιστα αναθήματα και στη Λυνδία Αθηνά, μεταξύ των οποίων έναν χάλκινο λέβητα με επιγραφή γραμμένη με  φοινικικά γράμματα, γι’ αυτό θεωρείται ως εκείνος που εισήγαγε το φοινικικό αλφάβητο στους Ελληνες βάσει του οποίου δημιουργήθηκε το ελληνικό αλφάβητο.

Ερευνητές του 19ου αιώνα, όπως ο Karl August Bottiger  αναφέρουν  ότι «οι Ελληνες έλαβαν το άλογο πρώτα από την Αφρική και τη λατρεία του Λίβυου Ποσειδώνα και αφού το δάμασαν το έζεψαν σε άρμα. Σε ανάμνηση αυτής της ευεργετικής συνήθειας που ήλθε μέσω  θαλάσσης, καθιερώθηκε στην Ογχηστό της Βοιωτίας το αγώνισμα του άρματος προς τιμήν του θεού, για να τους φέρει καλούς οιωνούς.  Για τον λόγο αυτό πραγματοποιούνται ετήσιοι εορτασμοί με νεαρά άλογα που πρώτη φορά δένονταν σε άρμα και ωθούνταν σε καλπασμό».

Αλλά και ο Ηρόδοτος μαρτυρεί ότι οι Ελληνες «έμαθαν από τους Λίβυους να ζεύουν τέσσερα άλογα στο ίδιο άρμα. Για τη σχέση του Ποσειδώνα με τη Λιβύη έχουμε την παραδοχή «από Λιβύων δε εξαρχής κατά Ηρόδοτον το του Ποσειδώνος όνομα ήλθεν εις Ελληνας». Επίσης ο θεός χαρακτηρίζεται ως «ίππων δωτήρ», εκείνος που δώρισε στους ανθρώπους το άλογο και η λατρεία του συνδέθηκε με την εκπαίδευση του ίππου για ιππικούς αγώνες και αρματοδρομίες. Γι’ αυτό στην Ογχηστό λατρεύεται και ως προστάτης των ίππων.

Ταξίδια στην Αφρική

«Με όποια ιδιότητα όμως κι αν έχει υμνηθεί», όπως σημειώνεται από τους Βαρβαρούση και Παπαευαγγέλου στο εξαιρετικό αυτό βιβλίο, «ως θεός των υδάτων και άρχων της θάλασσας, ως πρύτανις των ίππων, ως σύμμαχος των Ελλήνων στον Τρωϊκό Πόλεμο ή ως προστάτης των Βοιωτών και άλλων πόλεων, η μυθική παράδοση αναφέρει τα συχνά ταξίδια του στην Αφρική». Και επαληθεύει τις σχέσεις των Ελλήνων με άλλους πολιτισμούς της Μεσογείου, φυσικά και της βόρειας Αφρικής, από τους προϊστορικούς χρόνους.

Το άλογο εισήχθη από την Αφρική και κατά τη βοιωτική μυθική παράδοση ο Ποσειδώνας  έχει το προσωνύμιο «Ιππιος» όπως αναφέρεται και στη Γραμμική Β γιατί είναι γεννήτωρ του πρώτου αλόγου, του Αρίωνα, Η γέννηση του Αρίωνα, τοποθετείται στην πηγή Τιλφούσα της Αλιαρτίας χώρας, πενήντα στάδια δυτικά της Αλιάρτου, σε μια απόληξη του Ελικώνα, στο Τιλφούσιον όρος, με θέα στην Κωπαϊδα. Εκεί ο θεός, ερωτευμένος με τη Δήμητρα-Ερινύα (ή Τιλφούσα), μεταμορφώθηκε σε ίππο, προκειμένου να μπορέσει να την πλησιάσει. Από την ένωσή τους γεννήθηκε ίππος που λόγω της ανδρείας του ονομάστηκε Αρ(ε)ίων και λόγω της καταγωγής του χαρακτηριζόταν δίος (=θεϊκός).

Το ενδιαφέρον  στο βιβλίο αυτό που προλογίζεται με πολύ επαινετικά λόγια από τον επίτιμο έφορο Αρχαιοτήτων Βοιωτίας Βασίλεο Αραβαντινό,  είναι ο συσχετισμός αρχαίων κειμένων και πληροφοριών με τα δύο χάλκινα αγάλματα που ανασύρθηκαν από τη θάλασσα του ακρωτηρίου του Αρτεμισίου Εύβοιας (1926-1929): τον Ποσειδώνα ή Δία και τον μικρό ιππέα τα οποία εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι δύο συγγραφείς θεωρούν πως προέρχονται από το ιερό της Ογχηστού.

Το ναυάγιο έγινε κατά την Ρωμαιοκρατία. Η γραμμή πλεύσης του πλοίου σύμφωνα με κάποιους ερευνητές ήταν προς την Πέργαμο . Μετέφερε λάφυρα από την Κόρινθο ή λεία από την Μακεδονία στη Ρώμη ή έργα τέχνης από ιερά της Θεσσαλίας προς την Ιταλία. «Βέβαιο είναι ότι και τα δύο γλυπτά, παρότι διαφορετικής χρονολόγησης βρίσκονταν στο ίδιο πλοίο».

Εχει γίνει μακρά επιστημονική συζήτηση για το άγαλμα γενειοφόρου ανδρός αν απεικονίζει Ποσειδώνα ή Δία καθώς δεν γνωρίζουμε αν στο δεξί του χέρι, το τεντωμένο προς τα πίσω, κρατούσε τρίαινα ή κεραυνό. Πάντως υπάρχει ταυτόσημη απεικόνιση του Ποσειδώνα με προτεταμένο το αριστερό χέρι μπροστά και το δεξί πίσω  να κρατάει τρίαινα σε νόμισμα της Ποσειδωνίας του 525-500 π.Χ. Το σχήμα της παλάμης του αγάλματος που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, σύμφωνα και με παλαιότερη μελέτη του κ. Βαρβαρούση, δείχνει Ποσειδώνα και όχι Δία. «Με αναφορά στο σχήμα της κοιλότητας στην παλάμη του δεξιού χεριού, αρκετοί αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι πρόκειται για τον Ποσειδώνα που κραδαίνει την τρίαινα και όχι για τον Δία που είναι έτοιμος να ρίξει τον κεραυνό», σημειώνει.

Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν  ότι δημιουργός του αγάλματος είναι ο γνωστός Βοιωτός γλύπτης Κάλαμις (470-440 π.Χ.) αυθεντικό έργο του οποίου δεν έχει διασωθεί.

Ο ναός

Το ιερό του Ογχηστίου Ποσειδώνα λειτούργησε, σύμφωνα με ποιητικές-μυθολογικές αναφορές, από πολύ παλιά, πριν κτιστεί η Θήβα και πριν ακόμα από το Μαντείο των Δελφών. Η Θ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Θηβών επεσήμανε το 1964 και το 1967 τη θέση του. Σωστικές ανασκαφές το 1971, το 1973 και το 1991 έφεραν στο φως σημαντικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και κινητά ευρήματα. Ανάμεσα στα άλλα αποκαλύφθηκαν τα ερείπια οικοδομήματος από πωρόλιθο, το οποίο αναγνωρίστηκε ως ο ναός του Ποσειδώνα. Εκεί θα πρέπει να ήταν και το άγαλμα.

Ο Στράβων μιλώντας για την Ογχηστό, περιγράφει το άλσος και το ιερό του Ποσειδώνα εντελώς «απογυμνωμένα», αφού το 171 π.Χ. είχε καταστραφεί η περιοχή από τους Ρωμαίους και είχαν μεταφερθεί τα έργα τέχνης στην Ιταλία. Ο Παυσανίας όμως που περιηγήθηκε την ερειπωμένη πόλη ενάμιση αιώνα αργότερα, ανέφερε πως απέμενε ένας ναός στο Ογχήστιο ιερό και κάποιο άγαλμα του Ποσειδώνα. Οι συγγραφείς θεωρούν πως ο Παυσανίας είδε μόνο τη βάση του αγάλματος και όταν μετά από χρόνια συνέθεσε από τις σημειώσεις του το τελικό κείμενο εκ παραδρομής ανέφερε ύπαρξη αγάλματος.

Σε σχέση τώρα με το άλογο και το μικρό αναβάτη του, τον λεγόμενο Τζόκεϊ, οι συγγραφείς ισχυρίζονται πως προέρχεται επίσης από το ιερό της Ογχηστού. Το άλογο φέρει εγχάρακτη σφραγίδα στο δεξιό του μηρό με μορφή Νίκης που κρατά στεφάνι στα υψωμένα χέρια της. «Aυτό το στοιχείο οδηγεί στην εκτίμηση ότι πρόκειται για «κέλητα», καθαρόαιμο άλογο ιππασίας που χρησιμοποιούνταν σε ιππικούς αγώνες», όπως αυτοί που γίνονται στην Ογχηστό. Oσο για το 10χρονο αγόρι που το ιππεύει με τα αφρικανικά χαρακτηριστικά στο πρόσωπο ο Sean Hemingway υποστηρίζει ότι είναι Αιθίοπας εκπαιδευτής αλόγων για ιππικούς αγώνες. Οι Ελληνες θεωρούσαν του Αφρικανούς ως τους καλύτερους εκπαιδευτές αλόγων.

Πολλές εικασίες έχουν διατυπωθεί  για τη θέση στην οποία πρέπει να ήταν αναρτημένο το σύμπλεγμα αυτό (όπως π.χ. στη Χαλκίδα όπου τελούνταν ιππικοί αγώνες παίδων). Ολοι συμφωνούν πάντως ότι προέρχεται από σπουδαίο ιερό. Γιατί όχι από το ιερό του Ποσειδώνα, του προστάτη των ίππων και των ιπποδρομιών της Ογχηστού;

Αγγελική Κώττη

liberal.gr