ΤΟ ΛΙΘΑΝΑΓΛΥΦΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΕΝ ΕΛΑΤΕΙΑ

Παναγιώτης Δημάκης

Τον λεβέντη καβαλάρη, Αη Δημήτρη, τιμά ολόκληρη η κοιλάδα του Κηφισού και την ημέρα τών ονομαστηριων του,σημαίνουν χαρμόσυνα οι καμπάνες, απ άκρου σ άκρον και εμείς, από εδώ ευχόμεθα, στους εορτάζοντες, έτη πολλά με Υγεία, με την μικρή αυτή αναφορά, στο λιθανάγλυφον πού κοσμεί, τον οίκον του εν Ελατεία.....

Τον Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου, Εν Ελατεία (φωτό ), κοσμεί ένα λαϊκό λιθανάγλυφο, εντοιχισμένο επί της παρειάς, του δυτικού τοίχου, δεξιά τώ εισερχομένω. Το έργον αυτό, αποτελεί το σημείο αναφοράς, τής σημερινής Ελατείας και είναι προσφορά τής «παρέας», της συντροφίας τών Ηπειρωτών οικοδόμων της "πέτρας", οι οποίοι σε εξαιρετικές περιπτώσεις, φιλοτεχνούσαν μία λιθανάγλυφο εικόνα, χωρίς να την υπογράφουν, από ταπεινότητα, για να την αφιερώσουν, στον τιμώμενο Άγιο,πού στην περίπτωση τού Αγίου Δημητρίου, είναι από τους λατρευόμενους, συχνότερα οικείους, στην Ήπειρο και στη Μακεδονία ιδιαίτερα. 

Το έργο αυτό είναι σύγχρονο τού κωδωνοστασίου, το οποίο ανεγέρθηκε το 1880, σε αντίθεση με το κέλυφος του Ναού, πού είναι παλαιότερο και περί τού οποίου, σύντομα μικρό χρονικό θα παρατεθεί . Ανήκει δε στο τελευταίο 4ο του 19ου αι., όπου ευρίσκονται ακμάζοντα, αρκετά παρoμοια αρχιτεκτονικά λιθανάγλυφα σε πολλούς ναούς, καλύπτονται δε επαρκώς από βιβλιογραφία, η οποία βέβαια βρίσκεται εν εξελίξει, ότε συγκριτική μελέτη, είναι επισφαλής και η εξαγωγή συμπερασμάτων από τις καταγραφές, δεν είναι ασφαλής, αλλά αβέβαια, δεδομένης τής υπεροχής τού λιθαναγλύφου τής Ελάτειας, σε μέγεθος, εκτέλεση και έμπνευση. Το λιθανάγλυφο, επιπεδόγλυφο, με ρηχό σκάλισμα, αναδεικνύει με αδρότητα, τις ιδιαιτερότητες του τοπικού κυανολίθου Ελατείας, από τα νταμάρια του Άη’Λια, με τις σκιές και τα «φώτα», του βάθους πεδίου, πού αποδίδει ο άγνωστος δημιουργός, με γνώση και εκφραστικότητα.

Έργο λαϊκό μεν, αλλά και εμπνευσμένο από την παράδοση, κυρίως τις διηγήσεις των μητέρων τις μακρές χειμωνιάτικες νύχτες, γύρω από την πτωχική προγονική εστία, των παροδίων πεδινών κατοίκων, όπου αφηγούνται, χωρίς ιστορικές τεκμηριώσεις, παλιές, ιστορίες τρόμου και σφαγών των αμάχων, από επιδρομείς, όπως περιγράφει το Χρονικό του Γαλαξειδίου σημ. «… ήρθασι άλλοι πειράταις, ενδεδυμένοι τομάρια, ωσάν αρκούδαις και τρώγωντας άψητα κρέατα ωσάν θερία, και ζωντανούς ανθρώπους στην σούβλα εψήσασι…». 

Η προφορική αυτή διήγηση αποτυπώνεται στο λιθανάγλυφο του Αγ. Δημητρίου Ελατείας, με τον καβαλλάρη Άγιο, με τον στρατιωτικό του ίππο, να προστρέχει και να καταβάλλει τον Βούλγαρο τσάρο Ιωαννίτζη, ( Σκυλογιάννη ), ένα ιστορικό επεισόδιο, πού αναφέρεται στην πολιορκία της Θεσσαλονίκης, από τους Βουλγάρους, τον Οκτώβριο του 1207. Αχνή και αιωρούμενη, η αφήγηση αυτή, περνά στα χέρια, τού πρωτομάστορα και αποτυπώνεται, στην επιφάνεια του λίθου και μάς καλεί στην ανάγνωση και κατανόησή της. Εδώ ο Άγιος, δεν λογχίζει τον Βούλγαρο επιδρομέα, ντυμένο με βαρβαρική στολή και κωνικό κράνος, αλλά τον καταβάλει, τον καθηλώνει με το στρατιωτικό του άλογο, ενώ υψώνει δοξαστικά τη λόγχη με το φλάμπουρο ( το σίγνο-σιγνοφόρος ) στη δεξιά, ενώ επίσης δεξιά άνω οι Ουράνιες Δυνάμεις, σχηματοποιούνται, σε ένα περιδινιζόμενο χερουβείμ και συμπαραστέκονται. 

Στα λιθανάγλυφα, τα κενά ήσαν εκτός της αισθητικής των μαστόρων, πού συμπλήρωναν τον χώρο, με λαϊκά σύμβολα, όπως το τετράφυλλο τριφύλλι κάτω δεξιά, ενώ κάτι περισσότερο, υπαινίσσεται αριστερά η στάμνα, βυζαντινό «κουτρούβιο» με το Μύρο, από τον Τάφο του Αγίου, ή το Αθάνατο Νερό; Αριστερά άνω, σε πλαίσιο τριών οριζοντίων γραμμών, η επιγραφή με παχέα ισοπαχή γράμματα, Άγιος Δημήτριος 1880. Το έργο είναι ενός λαϊκού καλλιτέχνη, αυτοδίδακτου, πού αποπνέει δύναμη και ενάργεια, περιλαμβάνοντας σημαίνοντα και σημαινόμενα, κατά τον Νόμο των Τριών, χωρίς επιρροές. 

Το σημαντικότερο όμως σημαινόμενο, είναι η στολή του Αγίου, πού παρουσιάζεται, να στρέφεται ελαφρά κατενώπιον, έφιππος φουστανελλοφόρος, ακολουθώντας την μορφολογική παρουσίαση, των Νεομαρτύρων του Ελληνισμού, συνήθως από ανώνυμους ζωγράφους, εδώ από τεχνίτη της πέτρας. 

Με το λιθάγλυφο αυτό, η Ελάτεια στερημένη λόγω καταστροφών και λεηλασιών που υπέστη κατά τις χιλιετίες, των δειγμάτων του πολιτισμού της, κατέχει ένα λαμπρό δείγμα του νεώτερου ελληνικού πολιτισμού, τοποθετημένου σε περίοπτη θέση, με τον επιβλέποντα πολιούχο Άγιο Δημήτριο, άγρυπνο προστάτη της πόλης, των κατοίκων και του οίκου της λατρείας του, από πάσης κακοβουλίας, είς τούς αιώνες.

Διηγούνται μάλιστα οι ευφάνταστοι παλαιότεροι, γείτονες, ότι τις παραμονές εξαιρετικών γεγονότων, λοιμικής, πολέμων, σεισμών κ.τ.λ. ο Άγιος έφιππος,φουστανελλοφορος, περιπολεί, ο δε κρότος των πετάλων τού αλόγου του, ακούγεται στο πλακόστρωτο…