Η ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ “ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ”

Παρουσιάζει: ο Βίκτωρ Σαμπώ

Η γη περιβάλλεται από ένα στρώμα αέρα το οποίο ονομάζεται ατμόσφαιρα, η οποία συμμετέχει στις κινήσεις της. ....

Μέσα στην ατμόσφαιρα συμβαίνουν πολλά φυσικά φαινόμενα τα οποία ονομάζονται μετεωρολογικά φαινόμενα.

Η ονομασία προήλθε από την αρχαία ελληνική λέξη «μετέωρα» που σημαίνει οτιδήποτε βρίσκεται  πάνω από το έδαφος, χωρίς να κινείται προς κάποια κατεύθυνση.

Ο κλάδος της επιστήμης ο οποίος ασχολείται με τα φαινόμενα αυτά ονομάζεται Μετεωρολογία.

Από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκε ο άνθρωπος πάνω στη γη άρχισε να δέχεται στην καθημερινή του ζωή τις επιδράσεις των καιρικών φαινομένων. Μια ισχυρή καταιγίδα μπορούσε να προκαλέσει πλημμύρα, να καταστρέψει τη σοδειά ή να πνίξει ανθρώπους. Γι’ αυτό και οι πρώτοι θεοί που λάτρεψε ήταν θεοί που μπορούσαν να ελέγχουν τα βίαια καιρικά φαινόμενα.

Κατά την αρχαιότητα οι διάφοροι λαοί απέδιδαν τη δημιουργία των ατμοσφαιρικών καιρικών φαινομένων στους θεούς. Η Ελληνική μυθολογία αποτελεί τον αδιάψευστο μάρτυρα σύμφωνα με τον οποίο στον Ελληνικό χώρο η δημιουργία τέτοιων φαινομένωναποδίδονταν στους θεούς, με κορυφαίο  φυσικά το θεό Δια (Ζεύς). Αξιοσημείωτες από την αρχαία Ελληνική μυθολογία είναι οι εκφράσεις “Σημεία των Καιρών” και οι “Αλκυονίδες ημέρες”.

“Σημεία των καιρών” Η αρχή της φράσης αυτής όσο και η σημασία της βρίσκεται στις αρχαιότητες ‘διοσημίες’ (ή ‘διοσημείας’ = Σημεία του Διός), δηλαδή φυσικά φαινόμενα που προκαλούσε ο Δίας.

“Αλκυονίδες ημέρες” Οι αίθριες ημέρες στα μέσα του χειμώνα καλούνται ‘Αλκυονίδες’, από το όνομα της ‘Αλκυόνης’ κόρης του Αίολου που κυβερνούσε τους ανέμους.

 Η ερμηνεία του φαινομένου από την αρχαία μυθολογία: 

Σύμφωνα λοιπόν με τη μυθολογία, η Αλκυόνη πριν γίνει πουλί ήταν μία πανέμορφη γυναίκα κόρη του θεού των ανέμων Αίολου και της Ενάρετης. Η Αλκυόνη ήταν παντρεμένη με τον Κήυκα. Η ένωσή τους ήταν τέλεια κι ένιωθαν τόσο ευτυχισμένοι, ώστε να νομίζουν ότι δεν ήταν κοινοί άνθρωποι. Σιγά σιγά, άρχισαν να πιστεύουν ότι είναι ισάξιοι των Θεών (ύβρις). Όταν το έμαθε ο Δίας θύμωσε τόσο που μια μέρα που ο Κήυκας ήταν με το καράβι του στ' ανοιχτά έριξε κεραυνό και το τσάκισε, με αποτέλεσμα να πέσει στα μανιασμένα κύματα ο Κήυκας και να πνιγεί.  Όταν το έμαθε η Αλκυόνη πήγε με αγωνία στ' ακρογιάλι μήπως μπορέσει να βρει τον αγαπημένο της ζωντανό, το μόνο όμως που βρήκε ήταν λίγα σπασμένα ξύλα που είχε ξεβράσει η θάλασσα. Άρχισε τότε να κλαίει απαρηγόρητα. Μερόνυχτα θρηνούσε τον χαμό του αγαπημένου της. Ο Δίας στο τέλος την λυπήθηκε και την μεταμόρφωσε σε πουλί. Ένα πανέμορφο πουλί που πήρε το όνομά της, και το οποίο ζει κοντά στη θάλασσα, σαν να περιμένει να εμφανιστεί μέσα από τα κύματα ο χαμένος Κήυκας. Το μαρτύριό της όμως δεν είχε τελειώσει, γιατί η Αλκυόνη γεννούσε τα αυγά της, μέσα στη βαρυχειμωνιάκαι τα κλωσούσε στα βράχια της ακτής. Τα αγριεμένα όμως κύματα ορμούσαν στη στεριά, σκαρφάλωναν στα βράχια, κατέστρεφαν τη φωλιά και τ' αυγά της. Ο Δίας τη λυπήθηκε και πάλι, και διέταξε τον πατέρα της τον Αίολο για δεκαπέντε μέρες στην καρδιά του χειμώνα, να κοπάζουν οι άνεμοι, και να βγαίνει ήλιος λαμπερός, μέχρι να μπορέσει η Αλκυόνη να κλωσήσει τ' αυγά της και να βγουν τα μικρά της από μέσα. (Αριστοφάνης, ΄΄όρνιθες΄΄ στ.1594/ ΄΄Περί Αλκυονίδων"). Έτσι οι αρχαίοι Έλληνες εξηγούσαν την ύπαρξηαυτών των ημερών του ΄΄καλού και αίθριου καιρού΄΄ μέσα στον χειμώνα, τις οποίες ο Αριστοτέλης χαρακτήριζε και ως ημέρες ΄΄ευδίας΄΄.

Οι ΄΄Αλκυονίδες ημέρες΄΄ τοποθετούνται στο χρονικό διάστημα από την 15^η Δεκεμβρίου έως και την 15^η Φεβρουαρίου εκάστου έτους, με μεγαλύτερη συχνότητα το διάστημα 15-31 Δεκεμβρίου και 16-31 Ιανουαρίου. Τα δύο ανωτέρω παραδείγματα, αλλά και γενικότερα η προσεχτική παρατήρηση των φυσικών φαινομένων από τον λαό, διαμόρφωσε με την πάροδο του χρόνου σχετικές παροιμίες και παραδόσεις, πολλές εκ των οποίων διασώθηκαν μέσω των αρχαίων κειμένων (π.χ. ΗΣΙΟΔΟΣ/ ‘’Έργα & Ημέραι’’).

Η αρχή της μετεωρολογικής επιστήμης

‘’Οι Έλληνες απάλλαξαν τις Φυσικές Επιστήμες από το μυστήριο και τη μαγεία και καθιέρωσαν την λογικοκεντρική επιστήμη της φύσεως όπως την εννοούμε σήμερα’’. BERTHELOT

Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, οι οποίοι στην έννοια της φιλοσοφίας περιελάμβαναν το σύνολο των ανθρώπινων γνώσεων, προχώρησαν σε μια λεπτομερέστερη θεώρηση των ατμοσφαιρικών και μετεωρολογικών φαινομένων. Μελετώντας αυτά χωρίς θρησκευτικές προκαταλήψεις και μαγγανείες, άρχισαν με την πάροδο του χρόνου να αποδίδουν τη γένεση αυτών σε φυσικά αίτια, ερχόμενοι έτσι σε απευθείας αντίθεση με τη λαϊκή και θρησκευτική παράδοση. Η διαφορά αυτή των αντιλήψεων μεταξύ λαού και φιλοσόφων, εμφανίζεται παραστατικά στην κωμωδία του Αριστοφάνους ΄΄Νεφέλες΄΄, στο διάλογο μεταξύ Στρεψιάδου και Σωκράτους.(ο Στρεψιάδης, ήταν ένας γέρος Αθηναίος χωριάτης).

Ο Στρεψιάδης απηχεί τις λαϊκές δοξασίες, σύμφωνα με τις οποίες ο Ζευς προκαλεί τη βροχή, ο δε Σωκράτης, θερμός υποστηρικτής των φιλοσόφων, λέει στον Στρεψιάδη ότι η βροχή προκαλείται από τις νεφέλες (νέφη), και προσθέτει χαρακτηριστικά : ‘‘Είδες ποτέ βροχήν χωρίς νεφέλας;’’ Οι χρόνοι του Σωκράτους, αποτελούν για την επιστήμη της Μετεωρολογίας μια περίοδο δυσφήμισης αφού ο λαός χλεύαζε τους ασχολούμενους περί τα “μετέωρα”, και έτσι αντί της λέξεως “μετεωρολόγος”, δημιούργησαν τότε οι λέξεις “μετεωρολέσχης” και “μετεωροφέναξ”. Θεωρείται δε πολύ πιθανό ότι οι Νεφέλες του Αριστοφάνους γράφτηκαν για να σατιρίσουν τους περί τα μετεωρολογικά φαινόμενα ασχολούμενους και μάλιστα και αυτόν ακόμα τον Σωκράτη.

Σε αυτή την διαμάχη μεταξύ λαού και φιλοσόφων, υπήρξαν περιπτώσεις όπου ό λαός αντέδρασε ζωηρότατα κατά των φιλοσόφωντων οποίων οι γνώμες ήταν αντίθετες προς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Μια τέτοια περίπτωση σημειώνεται την εποχή του Περικλέους, όπου είχε ψηφισθεί νόμος με τον οποίον, όλοι όσοι δίδασκαν θέματα που αφορούσαν την Μετεωρολογία μηνύοντανκαι καταδικάζονταν αφού συνεπάγονταν ότι δεν πίστευαν στους θεούς. Με βάση τον νόμο αυτό, δικάστηκε και οδηγήθηκε σε εξορία ο Αναξαγόρας γιατί υποστήριζε «ότι τα μετέωρα δεν ήταν θεϊκά αλλά φυσικά φαινόμενα».

Αλλά η αντίδραση αυτή ήταν πρόσκαιρη και μεμονωμένη, αφού σταδιακά και από τους χρόνους του διάσημου αστρονόμου Μέτωνας (5ος π.Χ. αιών), άρχισε να φαίνεται μία σοβαρή τάση για εκτέλεση συστηματικών μετεωρολογικών παρατηρήσεων, οι οποίες αποτέλεσαν ασφαλείς πληροφορίες για εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις κατά την εποχή εκείνη κλιματικές συνθήκες στην Ελλάδα.

Τις παρατηρήσεις τους αυτές, οι Αρχαίοι φιλόσοφοι τις εκτελούσαν, σύμφωνα με την μαρτυρία του Θεόφραστου και άλλων , σε διάφορες περιοχές της χώρας και σε ψηλά κατά προτίμηση σημεία έξω από τις πόλεις, καλούμενα παρατηρητήρια. Τα κυριότεραμετεωρολογικά παρατηρητήρια ήσαν αυτό του όρους Λεπέτυμνον στην Μήθυμνα ή Μόλυβος στην Λέσβο και αυτό του όρους Ίδη στην Τρωάδα, για τα οποία αναφέρει σχετικά ο Θεόφραστος.

Αντικειμενικός σκοπός των παρατηρήσεων, ήταν η σύνταξη των παραπηγμάτων. Το παράπηγμα ήταν ένα είδος αστρονομικού ημερολογίου χαραγμένου σε πέτρινες, ή ξύλινες πινακίδες που σημειώνονταν αστρονομικά και μετεωρολογικά φαινόμενα για όλες τις ημέρες του μήνα. Σύμφωνα με τον καθηγητή μετεωρολογίας Ηλία Μαριολόπουλο, πλάι στο κείμενο που έδινε την πρόγνωσητου καιρού υπήρχε μια οπή που παρίστανε την αντίστοιχη ημέρα του μήνα. Για να σημειωθεί η προς μελέτη ημέρα, έβαζαν στην οπή έναν πάσσαλο. Σε αυτό ακριβώς οφείλεται και η ονομασία του ημερολογίου παράπηγμα (παραπήγνυμι = μπήγω στο πλάι). Μεταξύ αυτών οι οποίοι συνέταξαν τέτοιου είδους ημερολόγια ήσαν, εκτός του Μέτωνας, ο Δημόκριτος, ο Κόνων (στην Σάμο), ο Μητρόδωρος (στην Σικελία) και ο Εύδοξος ο Κνίδιος.

Αποσπάσματα παραπηγμάτων διεσώθησαν από τον Γέμινο* στο σχετικό του σύγγραμμα Εισαγωγή στα Φαινόμενα όπου αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι προγνώσεις του καιρού δεν είναι αβάσιμες, αλλά ακριβή κλιματολογικά συμπεράσματαπροερχόμενα από συστηματικές και πολυετείς μετεωρολογικές  παρατηρήσεις εκτελούμενες από ειδικούς παρατηρητές. Επίσηςσημαντικό σύγγραμμα αποτελεί το Διοσημία ή Φαινόμενα του Αράτου του Σολέως με ανάλογο περιεχόμενο. Εκτός όμως από τις παρατηρήσεις καιρού που αναφέρονταν στα παραπήγματα, γίνονταν και πολλές άλλες με σκοπό την μελέτη του καιρού σε συνδυασμό με την Υγιεινή και την Γεωργία.

* Γέμινος ήταν αρχαίοΈλληνας φιλόσοφος, αστρονόμος, μαθηματικός, μετεωρολόγος και γεωγράφος 

που έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ.