Διαρκώς «παρών» ο κίνδυνος της βαρβαρότητας - Της Μαρίας Τοπάλη

ΝΟΡΜΠΕΡΤ ΕΛΙΑΣ
Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας
Δοκίμιο πάνω στην κατάρρευση
του πολιτισμού
εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.....

«Κατάρρευση του πολιτισμού» συνιστά, σύμφωνα με τον μεγάλο κοινωνιολόγο Νόρμπερτ Ελίας (1897-1990) αυτό που συνέβη με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων από τους Γερμανούς ναζί και τους συνεργάτες τους κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Γιατί όμως «το βιαιότερο μέχρι σήμερα ξέσπασμα βαρβαρότητας μεταξύ των προηγμένων βιομηχανικών εθνικών κρατών συνέβη στη Γερμανία και όχι αλλού»; Με τη συλλογή κειμένων υπό τον γενικό τίτλο «Μελέτες για τους Γερμανούς», στην οποία συμπεριλαμβάνεται το υπό συζήτηση εκτενές δοκίμιο, ο Ελίας απέβλεπε σε μια κοινωνιοεξελικτική «βιογραφία» της γερμανικής κοινωνίας, ώστε με βάση τα «μοντέλα» εξέλιξής της κατά το παρελθόν να φωτίσει το μεταγενέστερο ναζιστικό φαινόμενο. Σύμφωνα με όσα εκθέτει στα πρώτα κεφάλαια του δοκιμίου αυτού, που εκδόθηκε πρόσφατα στα ελληνικά ως αυτοτελές βιβλίο, η πολιτισμική «υποστροφή» που συντελέστηκε στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν οφείλεται σε κάποια φυσική ή μεταφυσική ιδιαιτερότητα των Γερμανών: «Ερμηνείες του ίδιου τύπου με αυτές που καλλιέργησαν οι ναζί, όπως το ότι κάτι στη “φύση” των Γερμανών, μια “φυλετική” ή βιολογική κληρονομιά, ευθύνεται για την τροπή των πραγμάτων, μπορούμε να τις αγνοήσουμε ως φαντασιοκοπήματα», γράφει. Από αυτήν ακριβώς την άποψη ο τίτλος της ελληνικής έκδοσης («Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας») αποβαίνει μάλλον παραπλανητικός (ο γερμανικός τίτλος είναι «Η κατάρρευση του πολιτισμού»).

Από την αρχή μέχρι το τέλος ο Ελίας δεν παύει να υπενθυμίζει: αυτό που συνέβη αυτή τη φορά στη Γερμανία, μπορεί να συμβεί ξανά, αλλού. Αν δεν κατανοήσει κανείς τους μηχανισμούς που οδηγούν στη βαρβαρότητα, δεν θα μπορέσει να προστατευθεί από την επανεμφάνισή της. Το Ολοκαύτωμα είναι, λοιπόν, πολύ λιγότερο ένα ειδικά γερμανικό έγκλημα και πολύ περισσότερο αυτό που υποδηλώνει ο τίτλος του δοκιμίου (υπότιτλος της ελληνικής έκδοσης): μια κατάρρευση του –δυτικού– πολιτισμού στο σύνολό του. Στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου αντικρούεται κάθε επίφαση ορθολογικότητας την οποία θα μπορούσε να ενδυθεί το ναζιστικό εγχείρημα: ο εθνικισμός, ο ρατσισμός, το μίσος του διαφορετικού είναι εξ ορισμού ανορθολογικά και γι’ αυτό ιδιαίτερα επικίνδυνα, αφού απέναντί τους ο δυτικός πολιτισμός του ορθού λόγου φάνηκε εξαιρετικά ανίσχυρος, εξηγεί ο Ελίας, επιρρίπτοντας στους διανοούμενους την εκ μέρους τους άγνοια του ναζιστικού κινδύνου. Μην υποτιμάτε λοιπόν τις συμμορίες και τα κινήματα που επικαλούνται τη βία και την εξόντωση του αντιπάλου, γιατί πράγματι το εννοούν, προειδοποιεί ο Γερμανοεβραίος στοχαστής, ακόμη κι αν δεν υπάρχει ένα προφανές «συμφέρον» που θα αποκόμιζαν οι δήμιοι από τέτοια εγκλήματα. Δεν μπορεί εδώ να μην αναλογιστεί ο σύγχρονος αναγνώστης πόσο επίκαιρες μοιάζουν αυτές οι επισημάνσεις όσον αφορά π.χ. το ISIS ή, στα καθ’ ημάς, τη Χρυσή Αυγή αλλά και κάθε κίνημα με τάσεις ολοκληρωτισμού και αποδοχή της βίας. «Οποιαδήποτε ομοιότητα...» – σημαίνει τον συναγερμό. Πάρτε στα σοβαρά τον κίνδυνο των φανατικών και των παράλογων, διδάσκει ο Ελίας. Το εννοούν.

Το χαμένο μεγαλείο

Ανατέμνοντας σε αδρές γραμμές τη νεότερη γερμανική ιστορία και συγκρίνοντάς την με εκείνην άλλων ευρωπαϊκών χωρών, ο Ελίας στέκεται ιδιαίτερα στη φαντασίωση του χαμένου μεγαλείου – κάτι που, βέβαια, θα φανεί ανησυχαστικά οικείο και στον Ελληνα αναγνώστη. Η σύγκριση π.χ. του γερμανικού με τον βρετανικό πατριωτισμό είναι καταλυτική, αφού ο τελευταίος «δεν ήταν ρομαντικός»· σε αντίθεση με τους Γερμανούς, οι Βρετανοί «το παρελθόν δεν το ένιωθαν ως μια περίοδο που ξεπερνούσε κατά πολύ το παρόν». Οταν στο 6ο κεφάλαιο διαβάζει κανείς για τον ευτελισμό της πολιτικής, σε σύγκριση με τον ηρωισμό των πολεμικών επιτευγμάτων, την απαξίωση της πραγματικότητας και της κανονικότητας, τη «σιωπηρή ή έκδηλη προσμονή για το θεαματικό» και τη «λαχτάρα για το εξαιρετικό συμβάν» ως στοιχεία ριζωμένα στη γερμανική παράδοση, που ευνόησαν την εκδήλωση του ναζιστικού φαινομένου, δεν θέλει πλέον πολύ για να αναγνωρίσει ομοιότητες και ταυτίσεις με ανάλογα φαινόμενα στον κόσμο που μας περιβάλλει. Ο «μαύρος ιδεαλισμός» των ναζί εξηγείται, λοιπόν, περισσότερο με βάση τα κοινωνιο-πολιτισμικά φαινόμενα του γερμανικού 19ου αιώνα παρά με βάση την οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου. Η τελευταία λειτούργησε μάλλον ως αφορμή για να έρθουν στην επιφάνεια τα βαθύτερα και παλαιότερα αίτια.

Ο Ελίας περιγράφει αριστοτεχνικά τον Χίτλερ ως «καινοτόμο πολιτικό σαμάνο» (21ο κεφάλαιο). Η ανάγκη των Γερμανών να αναπληρώσουν, ακολουθώντας τον, το ιστορικό έλλειμμά τους σε αυτοσεβασμό, τους παγίδευσε σε έναν «φαύλο κύκλο», «όπως κι όλους τους λαούς με έντονα φαντασιακά στοιχεία στη συμπεριφορά και στη σκέψη». Το απολαυστικά καλογραμμένο (όπως και κάθε κείμενο που βγήκε από την πένα του Ελίας) βιβλίο είναι πραγματικό χρυσάφι για τον σημερινό Ελληνα αναγνώστη που θέλει να κατανοήσει, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, την κατάσταση της δικής του χώρας.

kathimerini.gr