Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα της Ρούμελης (του Γιάννη Γ. Γαϊτάνη)

«Τα ελληνικά κάλαντα με τη δομή και τη λειτουργία τους έρχονται να επιβεβαι­ώσουν ότι το ουσιαστικό νόημα της μουσι­κής παράδοσης είναι η έκφραση και η επι­κοινωνία μέσα από σύμβολα και διαδικα­σίες που αντέχουν στους αιώνες, γιατί απευθύνονται στις βαθύτερες ανάγκες κι ελπίδες του κάθε ανθρώπου».....
μας λέει ο Λάμπρος Λιάβας.

Στη Ρούμελη τα παιδιά κατά παρέες, από σπίτι σε σπίτι κρατώντας σιδερένια τρίγωνα καμιά φορά φλογέρα και τουμπε­λέκι ή πέταλο αλόγου για τρίγωνο, τρα­γουδώντας τα κάλαντα φέρνουν το χαρμό­συνο άγγελμα της γέννησης του Χριστού, τα Χριστούγεννα και τον ερχομό του νέου Χρόνου, την Πρωτοχρονιά.

Τα φιλέματα απ’ τη νοικοκυρά και τον νοικοκύρη που επισκέπτονται είναι χρή­ματα και γλυκά, παλιότερα ήταν καρύδια, κάστανα και μήλα.

Εκτός από τα καθιερωμένα και γνω­στά στο Πανελλήνιο κάλαντα:

«Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά

 ψιλή μου δεντρολιβανιά

κι αρχή καλός μας χρόνος

εκκλησιά με τ’ άγιο Θρόνος

Άγιος Βασίλης έρχεται

άρχοντες το κατέχετε

από την Καισαρεία

Συ ‘σαι αρχόντισσα κυρία».

Στη Ρούμελη (Φουρνάς Ευρυτανίας) ανάλογα με την περίσταση τα παιδιά τραγουδούν τα παρακάτω κάλαντα:

1. Σε νιόπαντρο ζευγάρι:
«Εν' αντρονίτσι τρυφερό
και νιοστεφανωμένο

που το στεφάνων’ ο Χριστός

με το δεξί το χέρι.

Με το δεξί με το ζερβί

με το 'να και με τ' άλλο».

2.    Σε μικρό - νεογέννητο παιδί:
«Ένα μικρό μικρούτσικο

μικρό και χαϊδεμένο

που το κρατεί η μανούλα του

στα δυο χρυσά της χέρια.

Τριγύρω στο σπιτάκι του

βασιλικό μαζώνει

βασιλικό και βάρσαμο

και δυο κλωνάρια μούσκο.

-Μυρίζει τη μανούλα του

μυρίζει τον τατά του

μυρίζει και τη βάβα του

κι όλη τη γειτονιά του».

3.    Σε κορίτσι της παντρειάς:
«-Κυρά μ' τη θυγατέρα σου
τη μικροχαϊδεμένη,

την έλουζες, την χτένιζες

στο σύννεφο την κρύβεις

-Και σπάραξε το σύγνεφο

και λάμπ' η κόρη μέσα,

την είδ' ο γιος του βασιλιά

την είδ' ο γιος του ρήγα.

Την είδε τ' αρχοντόπουλο

'πο μέσ' απ' την πόλη.

-Δε θέλω 'γω το βασιλιά

δε θέλω 'γω το ρήγα.

Μόν' θέλω τ' αρχοντόπουλο

που 'πεσε να πεθάνει».

4. Σε οικογένειες που έχουν παιδιά ανύπαντρα:

«Παλικαρίτσι μ' όμορφο

 με το στριφτό μουστάκι

που σείσαι και λυγίσαι

να ρίξεις στο σημάδι.

Και κόπ'κε η φούντα τέσσερα

και το γαϊτάνι πέντε.

Στους ουρανούς το διάζονται

στους κάμπους το μαζεύουν

και στον αφρό της θάλασσας

κάθονται και το πλένουν».

ή

«Έχουν δυο καλούς αϊτούς

και δυο καλά ξεφτέρια

το να γυρεύ’ να παντρευτεί

τ' άλλο ν' αρραβωνιάσει.

Γυρεύ' από ψηλή μεριά

και από γιωργάδα μάνα.

Γυρεύει τη βασίλισσα

με τη βασιλοπούλα.

Σαν τα γυρεύει δώστε τα

καλός αυτός π' τα παίρνει».

5.    Σε σπίτια που είχαν ξενιτεμένους:
«Έρχετ' αφέντης έρχετι

στους κάμπους καβαλάρης

Φέρνει μουλάρια δώδεκα

και μούλες δεκαπέντε.

Στη μούλα την ανακαριά

έρχετ' αφέντ'ς καβάλα,

και πίσω 'πο τη σέλα του

τρεις Φραγκοπούλες φέρνει».

ή

«Έρχετ' ο γιόκας έρχεται

στο γρίβα καβαλάρης

στο γρίβα και στον κόκκινο

και στην καθάρια σέλλα.

Και μπρος από τη σέλλα του

ο ήλιος ανατέλλει

και πίσω 'πο τη σέλλα του

φεγγάρι βασιλεύει».

6.    Σε σπίτι γραμματισμένου:
«Γραμματικέ, γραμματικέ,
γραμματικέ και ψάλτη
που ‘χεις τον ουρανό χαρτί
τη θάλασσα μελάνι

και λέρωσες τα ρούχα σου

τα χρυσοκεντημένα.

Σ' εννιά ποτάμια τα 'πλυναν

και έβαψαν τα ποτάμια».

Δεν έλειπαν όμως και τα περιπαιχτικά άσματα. Προπαντός σ’ εκείνες τις νοικοκυρές που δεν άνοιγαν την πόρτα στους καλανδιστές.

«Κυρά μ’ στη στάχτη κάθ(ι)σ(ι)

κι ο κ... σου πορδίζει.

Με το 'να χέρι ζύμωνες

με τ' άλλο ξύν 'ς τον κ....».

ή

«Κυρά μ' στη στάχτη κάθ(ι)σ(ι)

κι ο κ... σου ξεφ'σάει,

κι απ' του πολύ του φύσημα

έσπασ(ι) τον τσουκάλι».

Φυσικά δεν τραγουδούσαν όλο το τε­τράστιχο έξω από την πόρτα του σπιτιού αλλά κάπως μακρύτερα για να 'χουν καιρό να φύγουν σε περίπτωση ανεπιθύμητης επίθεσης της νοικοκυράς που προσέβα­λαν.

θα είναι παράλειψη αν δεν αναφερθεί πως σε κάθε σπίτι οι καλανδιστές άλλαζαν ευχές με τους νοικοκυραίους, όπως "Χρό­νια πουλλά κι τ' χρόν'", "Καλή χρουνιά".

Στο κοινωνικό φαινόμενο του εθίμου εκφράζονται οι συνήθειες και η ηθική συμπεριφορά του λαού, όπως έχουν δια­μορφωθεί από τη μακρόχρονη παράδοση της ομαδικής ζωής. Αποτελούν αθροίσμα­τα βιοτικής πείρας, που με την γενικότερη ανταπόκριση της λαϊκής ομοψυχίας, συχνά επιβάλλονται και σ' αυτόν ακόμα τον νόμο. Κι έχουν κάποτε τόση δύναμη, που τον αναγκάζει να υποχωρήσει και να τα τυλίξει με την ισχύ του. Συχνά τα κοινωνι­κά, θρησκευτικά, οικογενειακά και εργα­σιακά έθιμα στάθηκαν και σοβαρές αφορ­μές για την τέχνη. Αφθονούν στη παγκό­σμια λογοτεχνική και καλλιτεχνική γραμ­ματεία οι δημιουργίες με πλαίσιο τη λαο­γραφική παρακαταθήκη.

Μεγαλύνεται μέσα στην αγνότητα του εθίμου, ο άνθρωπος, αναμετρώντας και την εσωτερική του ζωή. Συγκινείται από την ομορφιά και την ανθρωπιά της λαϊκής ώρας. Ελευθερώνεται από τα πάθη μέσα στη τρυφερότητα της απλής, ανεπιτήδευ­της ζωής, καθώς τον θερμαίνουν και οι παιδικές μνήμες, ιδιαίτερα αυτές τις γιορ­τινές μέρες.

Είναι ζωή το έθιμο, γνήσια ζωή που χαρίζει στο θνητό την ψυχική αγαλλίαση, την πραότητα, την κοινωνική αδελφοσύνη, το γλυκύτατο μύθο της βιοτικής πληρότη­τας και ευδαιμονίας.

Τα γνήσια ελληνικά παραδοσιακά κάλαντα παρουσιάζουν ομοιότητες με τα δημοτικά μας τραγούδια και συνοδεύο­νται από φλογέρα η τρίγωνο. Στη Ρούμελη συνεχίζεται η λαϊκή παράδοση και στις πόλεις και στα χωριά οι μικροί υμνωδοί καλαντίζουν με στίχους γεμάτους ευχές και αισιοδοξία για τη νέα χρονιά.

Πηγή: «ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΣ», τ. 16 Δεκέμβριος 2010

Επιμέλεια – Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου