Του Δημήτρη Ζιακόπουλου - Μικρό αφιέρωμα στους καιρούς, τη λαογραφία και την ιστορία της Αράχωβας

Κάθε τόπος της όμορφης πατρίδας μας έχει τους καιρούς, τη λαογραφία και την ιστορία του.  Ένας μετεωρολόγος οφείλει να γνωρίζει όσο καλύτερα γίνεται τις τοπικότητες του καιρού και σε αυτό μπορεί  να βοηθήσει όχι μόνο το πυκνό δίκτυο παρατηρήσεων...
αλλά και η γνώση που προέρχεται από την εμπειρία των κατοίκων μιας περιοχής που ως ένα μεγάλο βαθμό είναι αποτυπωμένη στη λαογραφία της. Όπως έχω ξαναπεί, για τον καιρό της κεντρικής Στερεάς Ελλάδας έμαθα αρκετά στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν συμμετείχα στο πρόγραμμα αύξησης των βροχοπτώσεων στην περιοχή του Μόρνου που είχε αναλάβει για λογαριασμό της ΕΥΔΑΠ αμερικανική εταιρεία τροποποίησης καιρού με τη διαδικασία της σποράς των νεφών (ΚΑΙΡΟΣ, Ο ΓΙΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ, τόμος ΙΙΙ).

      Από λαογραφικής πλευράς, τις πρώτες πληροφορίες για τους τοπικούς καιρούς της Αράχωβας τις πήρα από τους Δημώδεις Μετεωρολογικούς Μύθους του Νικόλαου Πολίτη. Από το έργο του πατέρα της ελληνικής λαογραφίας προέρχεται και το παρακάτω απόσπασμα που αναφέρεται στον Κατεβατό,  τον ψυχρό  βορειοανατολικό άνεμο ο οποίος το χειμώνα ξεχύνεται από τις παγωμένες κορυφές του Παρνασσού προς την Αράχωβα: «ο Κατεβατός είναι γέρος με άσπρα μαλλιά και άγριος πολύ. Το χειμώνα παλεύει με τα  άλλα στοιχειά στις κορυφές της Λιάκουρας. Όταν παλεύουν οι καιροί, η Λιάκουρα σείεται, μουγκρίζει, στενάζει και σκεπάζεται με χιόνια, γιατί δεν μπορεί να βαστάξει το θυμό των στοιχειών. Και στο τέλος τους νικά όλους ο Κατεβατός και κάθεται στο κρυσταλλένιο παλάτι του και αναπαύεται. Η ανάσα του είναι το τρομερό ‘απόγειο’, που κοκκαλώνει τους ανθρώπους και τα ζωντανά, ιδίως το Μάρτη. Σύμφωνα με το θρύλο, ο Κατεβατός βγήκε μια φορά κι’ εκαυχήθηκε μπροστά στους άλλους καιρούς, το Σορόκο, το Λίβα, το Νότο και το Μέγα, πως σαν το κρουσταλλένιο παλάτι του δε βρισκόταν άλλο καλύτερο σ’ όλον τον κόσμο, πως ήταν ωραιότερο και από το παλάτι του Ήλιου, και πως σαν είναι ταμπουρωμένος μέσα σ’ αυτό, δε φοβάται κανέναν από τους ανέμους, γιατί και η θέση που το ’χει χτισμένο είναι δυνατή. Αυτό το παλάτι το είχε χτίσει μια φορά ο Κατεβατός στην κορφή της Λιάκουρας από θεόρατα κρούσταλλα και χαλάζι και χιόνια. Μα ήρθε ο Νότος και εφύσηξε σιγά σιγά κι απαλά, κι έλιωσε το παλάτι και δεν απόμεινε τίποτα απ’ αυτό, παρά μόνο τα δάκρυα του Κατεβατού, που έτρεχαν σαν ποτάμι» (Aνθολόγιο για τα παιδιά του Δημοτικού, μέρος δεύτερο, OΕΔΒ, 1975).

Εικόνα 1

     Για τον καιρό της Αράχωβας έμαθα πολλά συμμετέχοντας στην 1^η Επιστημονική Ημερίδα Μετεωρολογίας, που διοργάνωσε το Λαογραφικό Μουσείο Αράχωβας στις 5 Απριλίου 2014 (εικόνα 1). Στα όσα ακολουθούν θα μοιραστώ μερικά από αυτά μαζί σας, όπως σας είχα υποσχεθεί. Στην ευρύτερη περιοχή της κεντρικής Στερεάς με τη διέλευση μιας ατμοσφαιρικής διαταραχής δημιουργούνται τοπικές κυκλοφορίες μέσης κλίμακας που οφείλονται στο πολύπλοκο ανάγλυφο και την επίδραση του Ιονίου, του Β. Αιγαίου  και του Κορινθιακού. Ο προσανατολισμός μιας περιοχής, το υψόμετρο και η γειτνίαση της με τη θάλασσα είναι οι βασικότερες παράμετροι που καθορίζουν την κατανομή του υετού και της θερμοκρασίας. Για παράδειγμα, η Αράχωβα, χτισμένη στις νότιες πλαγιές του Παρνασσού, έχει μικρότερο αριθμό ημερών χιονόπτωσης και χιονοσκεπούς εδάφους σε σχέση με τις περιοχές ίδιου υψομέτρου που βρίσκονται στις Β-ΒΑ πλευρές του βουνού. Κυρίαρχοι βέβαια είναι οι άνεμοι οι οποίοι παλαιότερα ονομάζονταν και καιροί. Οι βασικοί καιροί της Αράχωβας που σχετίζονται με διαταραχές συνοπτικής κλίμακας είναι αποτυπωμένοι στην εικόνα 2. Με βάση λαογραφικές πηγές, τα αναφερόμενα από τους φίλους μου Γ. Οικονόμου, Ν. Δαλαρούγκα και Γιώργο Αναγνώστου και τη δική μου εμπειρία, μπορούμε κατά περίπτωση να σημειώσουμε τα παρακάτω:

      Ο Κατεβατός, που έχει στην Αράχωβα πέντε «μπασιές», όντας πολύ ψυχρός και πυκνός (βαρύς αέρας) παίρνει τη μορφή αεροκαταρράκτη που κατεβαίνοντας τις απότομες πλαγιές αποκτά μεγάλη ταχύτητα, όπως σε μεγαλύτερη κλίμακα συμβαίνει με τον Μπόρα  στις δυτικές πλαγιές των Δειναρικών Άλπεων. Με την επικράτηση του Κατεβατού γενικά δεν παρατηρείται υετός, αλλά ορισμένες φορές ο κανόνας δεν ισχύει. Αυτό σχετίζεται με το κατακόρυφο shear του ανέμου, όπως περίπου συμβαίνει με τον  Βαρδάρη της Θεσσαλονίκης ( βλέπε επιλογή ΕΠΙ-ΚΑΙΡΑ, 26 Ιανουαρίου 2014).  Ο Βλαχιώτης συνδέεται με άστατο καιρό και δεν είναι λίγες οι φορές που με το συγκεκριμένο άνεμο στην Αράχωβα χιονίζει (χιονομπόρες). Γενικά, ο άνεμος αυτός, που ονομάζεται και Μέγας, χαρίζει στο αραχωβίτικο τοπίο εξαιρετική ατμοσφαιρική διαύγεια. Οι ΝΔ άνεμοι φέρνουν αρκετές βροχές στην Αράχωβα και χιόνια στον Παρνασσό. Όταν, όμως, παίρνουν τη μορφή λίβα, ανεβάζουν πολύ τη θερμοκρασία. Τα μεγαλύτερα ποσά βροχής στην Αράχωβα και το περισσότερο χιόνι στον Παρνασσό φέρνουν οι Ν-ΝΑ άνεμοι. Πάντως, όταν οι θερμοκρασίες είναι αρκούντως χαμηλές, χιονίζει και στην Αράχωβα ακόμα και με ανέμους του νότιου τομέα. Επισημαίνεται ότι το φαινόμενο του εγκλωβισμού ψυχρών αερίων μαζών που με την προσέγγιση θερμού μετώπου οδηγεί στην εκδήλωση χιονοπτώσεων, γενικά δεν παρατηρείται στην Αράχωβα. 

Εικόνα 2

     Από ιστορικής σκοπιάς, η Αράχωβα είναι ιδιαίτερα γνωστή από την ομώνυμη μάχη  που έλαβε χώρα εκεί το Νοεμβρίου του 1826. Γράφουν στο εισαγωγικό σημείωμα του βιβλίου τους Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΡΑΧΩΒΑΣ οι Ευάγγελος Νικολιδάκης και Καλή Λούσκου, τους οποίους είχα την τύχη να γνωρίσω στο πρόσφατο ταξίδι μου στην Αράχωβα: «Από τις 18 έως τις 24 Νοεμβρίου του 1826 συντελέστηκε στην Αράχωβα ένα από τα κορυφαία γεγονότα της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Ο αετός της Ρούμελης, στρατηγός Γεώργιος Καραϊσκάκης, επικεφαλής πολλών εμπειροπόλεμων Καπεταναίων και ανδρείων αγωνιστών της επαναστατημένης Ρούμελης κυρίως, αλλά και πολλών άλλων περιοχών της Ελλάδος, και με τη συνδρομή 300 περίπου Αραχωβιτών κατανίκησε και σχεδόν εξολόθρευσε εκστρατευτικό σώμα 2.200 διαλεκτών Τουρκαλβανών, το οποίο υπό την αρχηγία του περιβόητου Μουσταφάμπεη Κιαφεζέζη είχε οχυρωθεί στο λόφο πάνω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη βορεινή πλευρά της Αράχωβας.  Η περίλαμπρη νίκη, που αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων μετά την πτώση του Μεσολογγίου και κράτησε αναμμένο το δαυλό της εθνεγερσίας στη Ρούμελη, αποδόθηκε στη σωτηριώδη επέμβαση του υπέρτατου Στρατηλάτη, του Αγίου Γεωργίου, που με τον άγριο Κατεβατό, την ξαφνική χιονοθύελλα και το αδυσώπητο κρύο  συνέδραμε τους Έλληνες στη φονική καταδίωξη των Τούρκων στις αφιλόξενες γι' αυτούς πλαγιές του Παρνασσού».

     Ο Τάκης Λάππας (1904-1995), ιστορικός, συγγραφέας και λογοτέχνης  γεννημένος στη Λιβαδειά θα γράψει στο έργο του  Η Αράχωβα του Παρνασσού (Αθήνα, 1961): «Πολλοί απ' τους Έλληνες πολεμιστές είχανε να λένε ύστερα πως μέσα σ’ αυτή τη χιονούρα και της μάχης τη χλαπαταγή βλέπανε μέσα σ’ ένα σύγνεφο από αντάρα κάποιο καβαλλάρη να κυνηγάει κι’ αυτός τον εχθρό και να παρακινάει με νοήματα τους Έλληνες να τον ακολουθήσουν. Ήταν ένα πανώριο χρυσοφορεμένο παλληκάρι μ’ αργυρό κοντάρι πάνω σ’ άσπρο ομορφοσελλωμένο άτι μ’ ασημένια χάμουρα. Όσοι τον είδανε, όλοι τους τον γνωρίσανε πως ήταν ο Άϊ Γιώργης. Πώς μπορούσε να μείνει έξω από τούτη τη μάχη ο προστάτης της Αράχωβας. Κι’ ειπώθηκε  τότε πως ήταν θεού βουλή να χαθεί κείνη τη μέρα του εχθρού το ασκέρι…».

     Σε λίγες μέρες η όμορφη Αράχωβα θα γιορτάσει το ξακουστό Πανηγυράκι της, για το οποίο πληροφορίες θα βρείτε στο εξαιρετικό  βιβλίο της Καλής Λούσκου και του Ευαγγέλου Νικολιδάκη ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΑΚΙ Της ΑΡΑΧΩΒΑΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ, Μελέτη του τραγουδιού και των εθίμων (Έκδοση Δήμου Αράχωβας, 2006). Τα ηρωικά γεγονότα του Νοεμβρίου του 1826, στα οποία έλαμψε η στρατιωτική μεγαλοφυΐα του Γ. Καραϊσκάκη, συνδέθηκαν αναπόσπαστα με την πίστη των Αραχωβιτών στην προστασία του τόπου και των ανθρώπων από τον Άγιο Γεώργιο και ενσωματώθηκαν στη λαμπρή θρησκευτική γιορτή του Αγίου.

     Τελειώνοντας το μικρό αφιέρωμα στους καιρούς, τη λαογραφία και την ιστορία της Αράχωβας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά τις Αρχές της πόλης και τους διοργανωτές της Επιστημονικής Ημερίδας Μετεωρολογίας για τη φιλοξενία και την αγάπη τους και γιατί με έκαναν να νοιώσω, έστω και για λίγο, Αραχωβίτης. Θέλω ακόμα να ευχαριστήσω τους παλιούς και τους νέους φίλους που συνάντησα εκεί και ιδιαίτερα τη Ρούλα και το Γιώργο Μεντζαντίνη με τους οποίους συνδέομαι με φιλία σαράντα ετών. 

 http://ziakopoulos.blogspot.gr