ΟΔΥΣΣΕΩΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΥ περί παιδείας - Γράφει ο Παναγιώτης Γ. Δημάκης

Την ψυχήν του κατέφλεγεν η φιλοπατρία και θαύμαζε τους προ αυτού αρματωλούς και κλέφτες, θεωρούσε ότι ιδανικόν τελείωμα του πολεμιστού, τον ηρωικό θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη.

Γράφει ο Παναγιώτης Γ. Δημάκης

Ιστορικός Σύμβουλος Δήμου Λοκρών....

 ΟΔΥΣΣΕΩΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΥ περί παιδείας

ίναι γνωστό ότι, η πλειοψηφία των στρατιωτικών ηγετών, της ελληνικής επαναστάσεως του 1821, δεν εγνώριζε ή εγνώριζε ελάχιστα γράμματα, λόγω των αντικειμενικών συνθηκών της Τουρκοκρατίας, που δεν ευνοούσε επ’ ουδενί την μόρφωση. Τα πιστοποιητικά ικανότητας της εποχής, κυρίως, ήσαν η σωματική ρώμη, η αντοχή στις κακουχίες, που έπρεπε βεβαίως να συμπληρώνεται και με γενναιότητα, ευστροφία, και ευφυΐα στην λήψη άμεσων αποφάσεων, σε γενικές γραμμές. Αυτά δεν απέλιπαν βεβαίως από τους περισσότερους και ήσαν αναγκαία για την ανέλιξη στα αξιώματα των οπλαρχηγών σωμάτων. Όμως ότι σήμερα αποκαλούμε μόρφωση, ακόμη και στην απλουστευμένη έννοια, ελάχιστοι έχουν στα βιογραφικά τους αφού και η υπογραφή τους όταν χρειαζόταν, έδιδε πλήρη εικόνα των ελλείψεων εξοικείωσης με τον γραπτό λόγο. Ακόμη και τα περίφημα «κολυβογράμματα» που οι πρόσκοποι, μοναχοί και ιερείς, στην μακρά και σκοτεινή περίοδο της Τουρκοκρατίας, εδίδαξαν σε κρυφά και φανερά σχολεία, εθεωρούντο σημαντικό εφόδιο, μάλιστα και αρκετά σπάνιο. Ο Οδυσσεύς Ανδρούτσος, φαίνεται ότι έλαβε ικανή μόρφωση*, στην Ιθάκη, όπου εγεννήθη και βαπτίστηκε από την χήρα του Ναυάρχου Λάμπρου Κατσώνη, Μαρουδιά, που του έδωσε το ομηρικό όνομα Οδυσσεύς, που σημάδευσε την πορεία του και την σταδιοδρομία του. Ακολούθως στην Λευκάδα και στην Πρέβεζα, όπου υπήρχε ο πνευματικός περίγυρος (Ζαμπέλιοι κ.α.) της Λευκάδας όπου έμαθε τα Ιταλικά¹ με τα οποία επικοινωνούσε με τους ξένους Φιλέλληνες. Στο περιβάλλον των Ιονίων και όχι μόνον, λόγω της ενετοκρατίας, η ιταλική, ήτο οικεία γλώσσα. Φαίνεται ότι η μύησή του στη Φιλική Εταιρεία, έδωσε βάθος και άνοιξε νέους ορίζοντες, στην κατάρτισή του, που προκύπτει από την ανάγνωση της δέσμης των επιστολών του, όπου το μέτρον γνώσεως, ισορροπεί με το μέτρον σοφίας. Απροσδιόριστο διάστημα παρέμεινε στην πατρίδα της μητρός του την Πρέβεζα, έως ότου σε ηλικίαν 15 ετών, ο Αλή-Πασάς τον προσκάλεσε στην αυλή του, όπου είχε συγκεντρώσει και άλλους επιφανείς αρματωλούς, όπως τον Αθανάσιο Διάκο, Καραϊσκάκη, Μπούσγο, τον Νούτσο κ.α. Την ψυχήν του κατέφλεγεν η φιλοπατρία και θαύμαζε τους προ αυτού αρματωλούς και κλέφτες, θεωρούσε ότι ιδανικόν τελείωμα του πολεμιστού, τον ηρωικό θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη. Το βραχύ διάστημα της Αρχιστρατηγίας του, ως φρούραρχος Αθηνών, διασφάλισε την ευταξία της πόλης, απαραίτητη στην οικονομική δραστηριότητα (G. Waddigton, A visit to Greece in 1823-1824, London σελ. 77). Το ενδιαφέρον του για την παιδεία προκύπτει με σαφήνεια, από την ίδρυση δύο σχολείων στην Αθήνα, και την έκδοση εφημερίδος (φωτό 1) με διευθυντή τον Ψύλλα³, με υπόδειξη του Stanhope². Διέταξε δε να μεταβληθεί σε μουσείο ένας αρχαίος ναός και χρησιμοποίησε τούρκους αιχμαλώτους για την περισυλλογή των αρχαιοτήτων. Ένστικτο καλαισθησίας και σεβασμού των πατρογονικών κληροδοτημάτων και αρχαιοτήτων, ευσεβούς και ενάρετου ορθοδόξου χριστιανού. Παρατίθεται τμήμα επιστολής Οδυσσέως Ανδρούτσου από το Άστρος το 1823 προς τον Ν. Βάμβα (Τ. Λάππα Οδυσσεύς Ανδρούτσος σελ. 351).  όπου διαφαίνεται ότι τον καλεί να αναλάβει τα σχολεία στην Αθήνα. Σεβαστέ πατριώτα «… Εις τας απροσδόκητους μεταβολάς των Εθνών μας παραγγέλουν οι οπαδοί του ορθού λόγου, ότι ή μεγαλύτερη προσοχή χρειάζεται εις την λειτουργική της, θρησκεία, εις τους νομοθέτες και εκ του επαγγέλματος διδασκάλους της πολιτικής επιστήμης, και κυρίως της Ηθικής. Τα ασφαλέστερα της Ελλάδος αποκτήματα είναι αι Αθήναι. Ο ζήλος και η φρόνησις των αληθινών πατριωτών εφοδίασαν αυτάς μ’ όσα αι περιστάσεις εσυγχώρεσαν μέσα. Όθεν ιδού η αρμοδιωτέρα θέσις συμπολίτα, να διδάξης των Ελλήνων τα τέκνα, την αρετήν, την φιλοπατρίαν και την σοφία των προγόνων μας. Ιδού έθνος διψασμένων δια να ποτίσης με των πατριωτικών σου διδασκαλιών τα νάματα. Ενθυμήθητι τον μέγαν Σωκράτην συκοφαντούμενον αλλά διδάσκοντα την πατρίδα του, ποτιζόμενον με φαρμάκι, αλλά φωτίζοντα την νεολαία των Αθηνών. Ενθυμήθητι τον Δημοσθένην αντιπολεμούμενον από τους πονηρούς δημαγωγούς, και διδάσκοντα την πατρίδα του. Ενθυμήθητι και τον Φωκίωνα αυτόν μαρτυρήσαντα δια την αλήθειαν και σωτηρίαν των Ελλήνων εις το κέντρον αυτής του της Πατρίδος. Ενθυμηθητι τέλος πάντων αυτόν τον Διδάσκαλον της αγάπης και της υπομονής όστις εδίδαξε τους ανθρώπους όλους εις τον Σταυρόν την αληθινήν σοφίαν, και την ελευθερίαν της Πατρίδος. Δουλος ουκ έστι μείζων του κυρίου αυτού, ουδέ μαθητής μείζων του διδασκάλου αυτού. Όσα, διδάσκαλε, μας εδίδαξες προσωπικώς, εκείνα και σε γράφομεν. Σε σημειόνω (sic) όμως, ότι το «θλίψεις έξετε εν τω κόσμω» είναι της ευαγγελικής ηθικής του Χριστού παράγγελμα, αχώριστον από τον κοινωνικόν βίον, τον οποίον ως χριστιανός και ως ιερωμένος, και ως διδάσκαλος καλώς γνωρίζετε…»

Με το κείμενο της επιστολής αυτής προς τον Νεόφυτο Βάμβα⁴, ο Οδυσσεύς, αναπτύσσει μία καταπληκτική ρητορική επιχειρηματολογία, επικαλούμενος τα εθνικά ονόματα, του Σωκράτη, του Δημοσθένη, του Φωκίωνα, αλλά και τον Ορθό Λόγο και την Ηθική. Μέσα απ’ την αναφορά του για τον Σωκράτη, “ποτιζόμενον με φαρμάκι”, τον Δημοσθένη “αντιπολεμούμενον”, τον Φωκίωνα “μαρτυρήσαντα δια την αλήθεια και σωτηρία των Ελλήνων”, διακρίνεται η πικρία, για την προσωπική του περιπέτεια και την ανελέητη καταδίωξη του από τους αντιπάλους του, που κατέληξε στο οικτρό του τέλος, κατακρημνισθείς από τον ενετικόν πύργον  της ακροπόλεως των Αθηνών. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Φθιώτιδα, η Λοκρίδα, η Λιβαδιά δεν έχουν ακόμη, εκπληρώσει το χρέος των απέναντι σ’ αυτόν τον μοναδικό ηγέτη και πολέμαρχο. Ο Οδυσσεύς, γνωρίζει, πολύ καλά, το πνευματικό μέγεθος των Αθηνών, χωρίς να παραλείπει να αναφέρει “τον Διδάσκαλον της αγάπης, που εδίδαξεν από του Σταυρού, την αληθινή σοφία, το παράγγελμα της Ευαγγελικής ηθικής του Χριστού, αχώριστον από τον κοινωνικόν βίον”. Το ήθος, η δύναμις, η δομή, που αποπνέει η ανάγνωσις του κειμένου της επιστολής αυτής, την καθιστά, σπάνιο δείγμα ύφους, υψηλής εκφραστικότητας, την καθιστά επίσης αντάξια να περιληφθεί στα μνημεία του νεοελληνικού λόγου, άξια να διδάσκεται στην εκπαίδευση. Όσα δε εν κατακλείδι, γράφει, απευθυνόμενος προς τον Ν. Βάμβα «… όσα, διδάσκαλε, μας εδίδαξες προσωπικώς, εκείνα και σε γράφομεν…». Είναι πραγματική αποκάλυψη, ότι ο διδάσκαλος του γένους, ο σοφός Ν. Βάμβας, υπήρξε σε άγνωστη, ακαταγράφητη, χρονική περίοδο, ο διδάσκαλός του, αυτό είναι σαφέστατο στο κείμενο. Ίσως στο μέλλον πλάι στα πολεμικά γεγονότα και άλλα πεπραγμένα της εποχής ευρεθούν στοιχεία συμπληρωματικά περί αυτού.

* Η παραμονή του Οδυσσέα, κοντά στον Αλή Πασά, αυτή την εποχή υπήρξε καθοριστική και στην μορφωτική του τελειοποίηση, μέσα από την μύησή του, στη Φιλική Εταιρεία. Τα Γιάννενα, μια πολυπολιτισμική πολιτεία της εποχής, με ζωηρή εμπορική κίνηση, υπήρξε κέντρο διακίνησης ιδεών και αγαθών, συγχρόνως μορφωτικό κέντρο με υψηλού επιπέδου δασκάλους και σχολεία όπως η περίφημη ΚΑΠΛΑΝΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ, με διευθυντή τον Αθανάσιο Ψαλλίδα. Η Καπλάνειος Σχολή Ιωαννίνων ιδρύθηκε από τον Ζώη Καπλάνη, στη θέση της Μαρουτσαίας Σχολής το 1797, με ένα σεβαστό κληροδότημα 100.000 ρουβλίων, με βιβλιοθήκη και εποπτικά όργανα διδασκαλίας. Ονομάστηκε και Πατριαρχική, ως κατοχυρωθείσα επικουρικώς και με σιγίλλιο του πατριάρχη Καλλίνικου. Κατεστράφη το 1821, ξαναχτίστηκε το 1922 και λειτουργεί και σήμερα ως σχολικό συγκρότημα. Παράλληλα υπήρχε η περίφημη σχολή Εμμ. Γκιούμα, γνωστή ως ΜΠΑΛΑΝΑΙΑ “… καθέδρα ιερών και κοσμικών επιστημών, ελληνιστί και λατινιστί παραδιδομένων…”. Λειτουργούσε με οικοτροφείο και δωρεάν σχολικά βοηθήματα, εμπλουτισμένη με την βιβλιοθήκη του Γ. Ντίλιου και προικισμένη από τον Λ. Μαρούτση με 5.000 Δουκάτα για την λειτουργία της. Το 1820, ο Αλή Πασσάς, πολιορκημένος από τους Τούρκους, διέταξε τον εμπρησμό της πόλης με αποτέλεσμα την ολοσχερή καταστροφή της Σχολής. Η συμμετοχή του ανήσυχου και φιλομαθούς Οδυσσέα στα μορφωτικά προγράμματα δεν έχει επαρκώς μελετηθεί και δεν μπορεί να απορριφθεί χωρίς έρευνα, αυτό όμως είναι πέραν των στόχων της εργασίας αυτής. 

1. Ε. Τρελλώνη Αναμνήσεις της Ελληνικής Επαναστάσεως (ΚΑΡΑΒΙΑΣ ΜCMLXXVII σελ.14) «… τον επαρεκάλεσα τότε εις το ιταλικόν…) εννοεί τον Οδυσσέα. «…Είναι νυν καιρός να εκθέσει τις εν πάση αληθεία τον σατανικόν τρόπον καθ’ ου βασανισθείς πέθανε. Πέραν των ουτιδανών πράξεων αυτή είναι η αίσχιστη…».

2. Stanhope 130 Dejean (Βλαχογιάννης Πρωϊα 14/02/1932)

3. Γ. Ψύλλας. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1794. Ήταν πληρεξούσιος στην Α' Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου και στη Δ' Εθνοσυνέλευση Άργους. Από το 1824 έως το 1826 ήταν ο εκδότης της Εφημερίδος των Αθηνών. Υπηρέτησε ως Υπουργός επί των Εσωτερικών από του τέλους Ιουλίου 1833 στην Κυβέρνηση Σπ. Τρικούπη του 1833^. Πέθανε στην γενέτειρά του το 1878 ή 1879.

4. Νεόφυτος Βάμβας (1776-1885) από την Χίο, διδάσκαλος του γένους, ιερωμένος (κατά κόσμον Νικόλαος) και συγγραφεύς, φιλικός, γραμματικός του Δ. Υψηλάντου, καθηγητής της Ιονίου Ακαδημίας, οργάνωσε τα σχολεία της Σύρου. Ιδρυτής του πρώτου Γυμνάσιου στην Ερμούπολη Σύρου, εξέδωσε πλήθος βιβλίων όπως Γραμματική στην Σύρο 1836, Συντακτικόν στην Κέρκυρα το 1828 Στοιχεία φιλοσοφικής ηθικής Βενετία 1838, Σημειώσεις εις τα του Δημοσθένους … 1849 και ειδικών εκκλησιαστικού ενδιαφέροντος, όπως το Περί της Ελληνικής Εκκλησίας Αθήναι 1838 κ.α.