Η Αρχαία και Μεσαιωνική Ελάτεια - Του Δημήτρη Βασιλείου

Ἐλάτεια δὲ τῶν ἐν Φωκεῦσι μεγίστη πόλεών ἐστι τῶν ἄλλων, 

μετά γε τοὺς Δελφούς

«Ἐλάτεια δὲ τῶν ἐν Φωκεῦσι μεγίστη πόλεών ἐστι τῶν ἄλλων, μετά γε τοὺς Δελφούς», μας λέγει ο Παυσανίας στην «Ελλάδος Περιήγησις - Φωκικά».  ....

Η αρχαία Ελάτεια βρισκόταν στις νότιες υπώρειες του όρους Καλλιδρόμου και η περιοχή της επεκτεινόταν σε νοτιότερες περιοχές της ευφόρου πεδιάδας που σχηματίζει ο ιεροπρεπής και δικόρυφος Παρνασσός και το όρος Καλλίδρομο. Την πεδιάδα αυτή διαρρέει ο Κηφισσός ποταμός σχηματίζοντας τα «Ελατικά Πεδία» περί του μέσου ρου αυτού. Στην αρχαιότητα παρήγαγε σιτάρι εξαιρετικής ποιότητας, το οποίο ήταν φημισμένο ως «σίτος της Ελατείας».

Ο Γεώργιος Ζάχος στο έργο του «Ελάτεια» ορίζει γεωγραφικά τον χώρο της αρχαίας Ελατείας ως εξής:  «Ο χώρος που καταλαμβάνει η αρχαία Ελάτεια ορίζεται στα βόρεια από τους όγκους του Σφιγγίου όρους, το οποίο ανήκει στην οροσειρά Καλλιδρόμου - Χλωμού. Οι όγκοι αυτοί ταπεινώνονται στα ανατολικά στη σειρά υψωμάτων του Παλιουριά, που με τη σειρά τους εκφυλίζονται στους λόφους του Βηλαώρα καθώς προσεγγίζουν την Ελάτεια. Στα δυτικά ορίζεται από τη λοφοσειρά της Παλιοκατούνας, ενώ νότια απλώνεται η πεδιάδα του Κηφισού. Οι ορεινοί αυτοί σχηματισμοί καθιστούν τον χώρο δυσπροσπέλαστο από τα βόρεια και τα ανατολικά, αφήνοντας μόνο στενά εύκολα επιτηρούμενα περάσματα».

Η αρχαία Ελάτεια ανήκε στη Φωκίδα, για την οποία ο γεωγράφος και ιστορικός Στράβων έγραψε τα εξής:  

«Ταύτης δ’ επιφανέσταται δύο πόλεις Δελφοί τε και Ελάτεια. Δελφοί μεν δια το ιερόν του Πυθίου Απόλλωνος, και το μαντείον αρχαίον ον . είγε Αγαμέμνων απ’ αυτού χρηστηριάσασθαι λέγεται υπό του ποιητού . ο γάρ κιθαρωδός άδων εισάγεται … 

Δελφοί μεν δη δια ταύτα γνώριμοι. Ελάτεια δε, ότι πασών μεγίστη των ενταύθα πόλεων, και επικαιροτάτη δια το επικείσθαι τοις στενοίς, και τον έχοντα ταύτην έχειν τας εισβολάς τας εις την Φωκίδα και την Βοιωτίαν…. 

Και Ελάτεια, η μεγίστη πόλις των Φωκικών, ήν ο Όμηρος μεν ουκ οίδε . νεωτέρα γαρ έστι της ηλικίας εκείνου . επικαιρίως δ’ ίδρυται προς τας εκ της Θετταλίας εισβολάς, φράζων τον θόρυβον τον γεννηθέντα Αθήνησιν αιφνιδίως, επειδή ήκε τις απαγγέλλων ως τους πρυτάνεις, ως Ελάτεια κατείληπται».

Το 480 π.Χ. η Ελάτεια πυρπολήθηκε από τον Ξέρξη, έπειτα από τη μάχη των Θερμοπυλών, και καταστράφηκε εκ νέου από τον σεισμό του 426 π.Χ. 

Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός, περιηγητής και γεωγράφος Ηρόδοτος έγραψε για την περιοχή στο όγδοο βιβλίο των ιστοριών του: «Πορευόμενοι γάρ ταύτη παρά τον Κηφισσόν ποταμόν εδηίουν πάντα, και κατά μεν έκαυσαν Δρυμόν πόλιν κατά δε Χαράδραν και Έρωχον και Τεθρώνιον και Αμφίκαιαν και Νέωνα και Πεδιέας και Τριτέας και Ελάτειαν και Υάμπολιν και Παραποταμίους και Άβας, ένθα ην ιερόν Απόλλωνος πλούσιον, θησαυροίσι τε και αναθήμασι πολλοίσι κατεσκευασμένον · ήν δε και τότε και νυν έτι χρηστήριον αυτόθι . και τούτο το ιερόν συλήσαντες ενέπρησαν. Και τινός διώκοντες είλον των Φωκέων προς τοίσι όρεσι, και γυναίκας τινάς διέφθειραν μισγόμενοι υπό πλήθεος». 

Το 374 π.Χ. ο Θηβαίος στρατηγός Πελοπίδας πολιόρκησε την Ελάτεια, ωστόσο δεν μπόρεσε να την καταλάβει, διότι την υπερασπίσθηκε με επιτυχία ο Φωκεύς στρατηγός Ονόμαρχος, ο οποίος καταγόταν από τον Λέδωντα, γειτονική πόλη της Ελατείας.  

Το 339 π.Χ. το συνέδριο της Δελφικής Αμφικτιονίας κήρυξε τον 4ο Ιερό Πόλεμο (339-338 π.Χ.) στους Αμφισσείς (Οζόλας Λοκρούς) εξαιτίας της βίαιης εισόδου αυτών στον Ιερό χώρο των Δελφών και στην καταπάτηση αυτού. Οι Αμφικτύονες αντιδρώντας στην ενέργεια αυτή των Αμφισσαίων προσκάλεσαν τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β΄, για να ηγηθεί εκστρατείας εναντίον αυτών. Ο Φίλιππος άδραξε την ευκαιρία και έσπευσε στη Φωκίδα με 30 χιλιάδες πεζούς και 2 χιλιάδες ιππείς. Αφού πέρασε την περιοχή των Θερμοπυλών βρέθηκε στην Ελάτεια, την οποία κατέλαβε το 339 π.Χ., λίγο πριν από την έναρξη του Δ΄ Ιερού Πολέμου. 

Ο Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης στον λόγο του «περί στεφάνου» διερωτήθηκε, για ποιο λόγο κατέλαβε ο Φίλιππος την Ελάτεια: «Τι ούν βούλεται, και τίνος είνεκα την Ελάτειαν κατείληφεν;»

για να απαντήσει ο ίδιος ότι με την κατάληψη της Ελατείας ο Φίλιππος επεδίωξε αφενός μεν να ενθαρρύνει και να αποθρασύνει τους φίλους του, αφετέρου δε να τρομοκρατήσει τους αντιπάλους του, ώστε να εξαναγκαστούν να συμμορφωθούν:  «Πλησίον δύναμιν δείξας και παραστήσας τα όπλα τους μεν εαυτού φίλους επάραι και θρασείς ποιήσαι, τους δ᾽ εναντιουμένους καταπλήξαι, ίν᾽ ή συγχωρήσωσι φοβηθέντες ά νύν ούκ εθέλουσιν, ή βιασθώσιν».

Στο σημείο αυτό να επισημάνω ότι η γεωγραφική θέση της Ελατείας -της μεγίστης των φωκικών πόλεων- έδινε πλεονέκτημα στον κατέχοντα την πόλη, διότι από τη θέση αυτή θα μπορούσε να ελέγχει τη δίοδο που οδηγούσε από τις Θερμοπύλες στη Θήβα και στην Αθήνα.   

Ο Δημοσθένης αναφέρθηκε επίσης και στη σύγχυση που επικράτησε μεταξύ των πρυτάνεων, στο άκουσμα της ειδήσεως περί της καταλήψεως της Ελατείας από τον Φίλιππο. Η αναταραχή απλώθηκε σε ολόκληρη την πόλη και την επομένη ημέρα οι πρυτάνεις συγκάλεσαν τη Βουλή. Πριν η Βουλή θέσει το θέμα προς συζήτηση και πριν ετοιμάσει την ημερησία διάταξη, οι πολίτες του δήμου είχαν λάβει ήδη τις θέσεις τους στον λόφο της Πνύκας:  

«Εσπέρα μεν γαρ ήν, ήκε δ’ αγγέλλων τις ως πρυτάνεις ως Ελάτεια κατείληπται. Και μετά ταύθ’ οι μεν ευθύς εξαναστάντες μεταξύ δειπνούντες τους τ’ εκ των σκηνών των κατά την αγοράν εγείργον και τα γερρ’ ενεπίμπρασαν, οι δε τους στρατηγούς μετεπέμποντο και τον σαλπικτήν εκάλουν . και θορύβου πλήρης ήν η πόλις. Τη δ’ υστεραία, άμα τη ημέρα, οι μεν πρυτάνεις την βουλήν εκάλουν εις το βουλευτήριον, υμείς δ’ εις την εκκλησίαν επορεύεσθε, και πριν εκείνην χρηματίσαι και προβουλεύσαι πας ο δήμος άνω καθήτο».

Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος στο έργο του «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» έγραψε τα εξής για την κάθοδο του Φιλίππου στη Φωκίδα: «Συνεργόν πρόθυμον εις τούτο παρέσχε τω όντι μετ’ ολίγον εαυτόν ο ρήτωρ Αισχίνης, όστις ενθυμηθείς αίφνης ότι οι Λοκροί της Αμφίσσης εγεώργησαν ιεράν τινα γην των Δελφών, προεκάλεσε την ένεκα τούτου καταδίκην αυτών υπό του αμφικτυονικού συνεδρίου. Επειδή δε συνέβαινε πολλή περί την εκτέλεσιν της αποφάσεως βραδύτης, αναλαμβάνει αυτήν, κατ’ εντολήν των Αμφικτυόνων, ο Φίλιππος . και επέρχεται επί την Ελλάδα μετά στρατού 30.000 πεζών και 2.000 ιππέων. Τοσαύτη δε ήτο η περί τας πολεμικάς κινήσεις ταχύτης του ανδρός ώστε είχεν ήδη κυριεύσει την Άμφισσαν και καταλάβει την εν Φωκίδι Ελάτειαν, ότε οι Αθηναίοι, κατά συμβολήν του Δημοσθένους, επεχείρησαν να συγκροτήσωσι κοινήν συμμαχίαν των Ελλήνων».

Ο Κάσσανδρος, γιος του Αντιπάτρου, πολιόρκησε την Ελάτεια το 304 π.Χ. αποβλέποντας στην ανάκτηση του ελέγχου της περιοχής και ακολούθως κατευθύνθηκε στην Αθήνα, η οποία ενεπλάκη σε τετραετή πόλεμο μαζί του. Την άνοιξη του 301 π.Χ. ο Κάσσανδρος εισέβαλε εκ νέου στη Φωκίδα, ωστόσο η επέλασή του ανακόπηκε στην Ελάτεια από τον στρατό της συμμαχίας της Κορίνθου, του οποίου ηγούταν ο Αθηναίος Ολυμπιόδωρος. 

Το 208 π.Χ. κατέλαβε την Ελάτεια ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Ε΄ (238-179 π.Χ.). 

Το 198 π.Χ. η Ελάτεια αντιστάθηκε στον Ρωμαίο στρατηγό Τίτο Κοΐντιο Φλαμινίνο, ο οποίος νίκησε το 197 π.Χ. τους Μακεδόνες φαλαγγίτες, πεζούς και ιππείς στη μάχη των Κυνός Κεφαλών της Θεσσαλίας. Στη συνθήκη ειρήνης που συνομολογήθηκε το 197 π.Χ. μεταξύ Ρωμαίων και Μακεδόνων αναγνωρίσθηκε η αυτονομία όλων των ελληνικών πόλεων. Παρά τις διακηρύξεις του όμως ο Φλαμινίνος εγκατέστησε ρωμαϊκές φρουρές στις κατακτηθείσες πόλεις. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος έγραψε περί αυτού στο έργο του «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους»: «Αλλά τι ήτο η ελευθερία εκείνη και η αυτονομία η υπό των Ρωμαίων επιτραπείσα εις τους Έλληνας, κατέστη δήλον εκ των αμέσως έπειτα υπό του Φλαμινίνου πραχθέντων . διότι κατέλειπε ρωμαϊκάς φρουράς εις τας κατακτηθείσας πόλεις, Αφήκε την Σπάρτην υπό τον αισχρόν τύρρανον Νάβιν, και καθίσας εν Ελατεία δικαστήριον, ερρύθμισεν αυτοδικαίως, εν όψει της Ελλάδος όλης, τα εσωτερικά πράγματα, προγυμνάζων ούτω τους Έλληνας εις την ρωμαϊκήν κυριαρχίαν». 

Το καλοκαίρι του 170 μ.Χ. οι Κοστοβώκοι, λαός εγκατεστημένος ανατολικά των Καρπαθίων, εισέβαλαν στην περιοχή της Ελατείας κατευθυνόμενοι προς την Αθήνα. Ο Μνησίβουλος, Ολυμπιονίκης των αγωνισμάτων σταδίου και δρόμου της 235ης Ολυμπιάδας του 161 μ.Χ., οργάνωσε την άμυνα της πόλεως της Ελατείας και επικεφαλής μικρής δυνάμεως ανδρών την υπερασπίσθηκε με απαράμιλλο ανδρεία. Ο Μνησίβουλος αγωνιζόμενος σθεναρά έπεσε στο πεδίο της μάχης, αφού επέφερε σημαντικές απώλειες στους επιτιθέμενους Κοστοβώκους. Ο Παυσανίας στο έργο του «Ελλάδος Περιήγησις, Βοιωτικά - Φωκικά», έγραψε για τον Μνησίβουλο τα εξής: «Των δε Κοστοβώκων το ληστικόν το κατ' εμέ την Ελλάδα επιδραμόν αφίκετο και επί την Ελάτειαν . ένθα δη ανήρ Μνησίβουλος λόχον τε περί αυτόν ανδρών συνέστησε και καταφονεύσας πολλούς των βαρβάρων έπεσεν εν τη μάχη. Ούτος ο Μνησίβουλος δρόμου νίκας και άλλας ανείλετο και Ολυμπιάδι πέμπτη προς ταις τριάκοντά τε και ιδιακοσίαις σταδίου και του συν τη ασπίδι διαύλου . εν Ελατεία δε κατά την οδόν του δρομέως Μνησιβούλου χαλκούς έστηκεν ανδριάς». 

Το 146 π.Χ. σώμα εκ χιλίων επιλέκτων Αρκάδων βρέθηκε στην Ελάτεια μη δυνάμενο να συνεχίσει την πορεία του προς ενίσχυση του στρατηγού Κριτολάου, ο οποίος καταδιωχθείς υπό των Ρωμαίων, έπειτα από την υπ’ αυτού πολιορκία της Ηρακλείας, μαχόταν αυτούς πολιορκούμενος στην ευρύτερη περιοχή των Θερμοπυλών. 

Μεταξύ 4ου και 8ου μ.Χ. αιώνος η Ελάτεια ήταν έδρα Επισκοπής, όπως μας πληροφορεί ο μητροπολίτης Πατρών Νικηφόρος (Νικόλαος Καλογεράς) σε άρθρο του που δημοσίευσε η εφημερίδα «Εφημερίς», στις 23 Μαΐου 1885. 

Ο Χρήστος Ενισλείδης στο έργο του «Η Αμφίκλεια» αναφέρει ότι σύμφωνα με τον παρισινό κώδικα 1555 «περί Μητροπόλεων και Αρχιεπισκοπών του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως», που συντάχθηκε μεταξύ 7ου και 8ου μ.Χ. αιώνος, η Ελάτεια διέθετε Επισκοπή, η οποία ανήκε στη Μητρόπολη των Αθηνών και κατείχε τη 12η τάξη μεταξύ των 38 επισκοπών της Μητροπόλεως.

Οι Μachiel Kiel και Friedrich Sauerwein, έπειτα από έρευνα τουρκικών αρχείων, αναφέρουν στο έργο τους «Ost-Lokris, in turkischer und neugrie-chischer Zeit» ότι τα τείχη της Ελατείας ανανεώθηκαν από τον Ιουστινιανό τον 6ο μ.Χ. αιώνα και ότι ο οικισμός αναφέρεται σε κατάλογο επισκοπών του 8ου μ.Χ. αιώνος. Επίσης ευρήματα νομισμάτων στην περιοχή της Ελατείας χρονολογούμενα από τον 10ο έως 14ο μ.Χ. αιώνα αποδεικνύουν την ύπαρξη της πόλεως αυτή την περίοδο.    

Έπειτα από την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους, το έτος 1204, η ευρύτερη περιοχή της Ελατείας κατακτήθηκε και αυτή. Έτσι άρχισε μια νέα περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας γνωστή ως Φραγκοκρατία ή κατ’ άλλους Λατινοκρατία.  

Τους χρόνους της Φραγκοκρατίας, σύμφωνα με τον Λουκά Τσολάκο, η Ελάτεια βρισκόταν εντός της περιοχής κυριαρχίας του Δουκάτου των Αθηνών, το οποίο συνεστήθη έπειτα από την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και διοικήθηκε διαδοχικά από την οικογένεια του Όθωνος De la Roche, τους Καταλανούς (1311-1388) και τους Φλωρεντίνους (1388-1456).

Τον Σεπτέμβριο του 1387 οθωμανικό στράτευμα εισέβαλε στην περιοχή με επικεφαλής τον Εβρενό μπέη, τον οποίο ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β΄ είχε χαρακτηρίσει σε γραπτό του έργο του 1409 αιμοβόρο έχοντα απαράμιλλο έχθρα προς τη χριστιανική θρησκεία. Στην προέλασή του ο Εβρενός λεηλατούσε ότι εύρισκε στο πέρασμά του. 

Το φθινόπωρο του 1393 ο σουλτάνος Βαγιαζήτ έφθασε στην Ανατολική Χέρσο Ελλάδα επικεφαλής ισχυρού στρατεύματος και αφού πέρασε το στενό των Θερμοπυλών κυρίευσε την Ελάτεια και αργότερα την Αθήνα. Ακολούθως διέταξε τους στρατηγούς του Γιακούπ και Εβρενό να κατευθυνθούν προς την Πελοπόννησο, για να την υποτάξουν. 

Το 1446 ο σουλτάνος Μουράτ Β΄ έφθασε στην Ανατολική Χέρσο Ελλάδα επικεφαλής στρατεύματος 60 χιλιάδων ανδρών και κατέλαβε το Ζητούνι (Λαμία). Τον Δεκέμβριο του 1446, έπειτα από πολιορκία, κατέλαβε την Κόρινθο, την οποία κατείχε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.  

Το 1458 ο Μωάμεθ Β΄ πέρασε από την Ανατολική Χέρσο Ελλάδα και κατευθύνθηκε προς στην Πελοπόννησο. Έως το 1460 είχαν καταληφθεί η Ανατολική Χέρσος Ελλάδα και η Πελοπόννησος εκτός από κάποια παραθαλάσσια φρούρια, τα οποία κατείχαν οι Βενετοί. 

Το έτος 1470 ο Μαχμούτ Πασάς με 300 πλοία και 70 χιλιάδες άνδρες κατέλαβε την Εύβοια.

Το Γεωγραφικό Λεξικό του Δημητρίου Αργυριάδη, που εκδόθηκε το έτος 1868, αναφέρεται στην αρχαία Ελάτεια, για την οποία γράφει τα εξής: «Ελάτα, εις Βασίλειον Έλλην. Μία των επισημοτέρων πόλεων της παλαιάς Φωκίδος, την σήμερον δε κατά Δοδβέλλ αυτοτελές χωρίον Ελάτα ή Λεύτα καλούμενον . έκειτο εις την νότιον πλευράν του όρους Κνημίδος παρά την αριστεράν όχθην του Κηφισσού . υπέμεινε δε δια την περιμάχητον θέσιν της πολλάς επιδρομάς και πορθήσεις διαφόρων εχθρών όσοι κατά καιρούς εισέβαλαν διά ξηράς εις την Ελλάδα, η αυτή και Ελάτεια (αρχαίως)». 

Ο Γεώργιος Κρέμος στο έργο του «Ιστορική Γεωγραφία» εκθειάζει την αρχαία Ελάτεια γράφοντας τα εξής: «Ελάτεια [Ελάτρεια, Ελάτη(;)] η επισημοτάτη των Φωκικών πόλεων, ε-ξαιρουμένων των Δελφών, ων όμως ήν πολυανθρωποτέρα, κειμένη ΒΑς του Νεώνος παρά λόφον συνέχειαν όντα της Κνημίδος επί πεδίου ευφόρου πέραν της αριστεράς του Κηφισού όχθης παρά τα στενά, δι’ ων εκ της βορείου Λοκρίδος ήγεν η εις Φωκίδα και Βοιωτίαν οδός, ου ένεκα υπό στρατιωτικήν έποψιν η Ελάτεια ήν «επικαιριωτάτη». Δια τούτο επί μεγάλου ρήτορος Δημοσθένους γενομένου γνωστού εις τους πρυτάνεις «ως Ελάτεια κατείληπται» υπό Φιλίππου, άπαντες οι Αθηναίοι συνεταράχθησαν. Άξια δε λόγου ήσαν: η αγορά και το εν αυτή άγαλμα του Ελάτου, ο ναός του Ασκληπιού του κατ’ εξοχήν παρά την Ελατεύσι τιμωμένου θεού, εν ώ και άγαλμα αυτού έχον γένεια ποιηθέν υπό Τιμοκλέους και Τιμαρχίδου, θέατρον, παρ’ ό χαλκούν άγαλμα της Αθηνάς αρχαίον. Παρά δε την Ελάτειαν ην ιερόν Αθηνάς «Κραναίας» επικαλουμένης επί λόφου μετά στοών και οικημάτων, εν οίς ώκουν οι θεράποντες, ο ιερεύς κ.λπ. Εν τω ιερώ δ’ ήν άγαλμα του θεού μίμημα του εν τω Παρθενώνι αγάλματος αυτής, κρατούσης δόρυ και ασπίδα ως εις μάχην. Ην δε κτίσμα ή του Ελάτου υιού του Αρκάδος ή, ό και πιθανώτερον, των εν Θεσσαλία Φλεγυών των ομώνυμον τη Ελατεία πόλει εκεί ιδρυσαμένων. Αύτη ενεπρήσθη επί Ξέρξου, αλλ’ ανηγέρθη . κατεστράφη δ’ επί του ιερού πολέμου . κατελήφθη δ’ υπό Φιλίππου και ωχηρώθη. Επολιορκήθη δε υπό του Κασσάνδρου, ύστερον υπό του Ταξίλου του στρατηγού του Μιθριδάτου, εφ’ ώ και υπό των Ρωμαίων αυτόνομος εκηρύχθη, έπειτα επί Παυσανίου υπό των ληστών Κοστοβόκων, εφ’ ών εσώθη υπό του Μνησιβούλου αποκρούσαντος τους βαρβάρους ληστάς εν μάχη και πολλούς αυτών φονεύσαντος».

Ο Δημήτρης Ιωάν. Βασιλείου 

γεννήθηκε στην Ελάτεια, όπου και περαίωσε τις εγκύκλιες σπουδές του. Δίδαξε στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση για τριανταπέντε συναπτά έτη. Τη δεκαετία 2007-2017 διετέλεσε Διευθυντής στο Γενικό Λύκειο Αμφίκλειας.

Μετά τη συνταξιοδότησή του ασχολείται με την έρευνα και τη συγγραφή ιστορικών βιβλίων.