ΤΟ ΠΟΛΥΦΩΝΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΑΥΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ UNESCO

Φωτογραφία: Γιάννης Χιώτης, Κάρπαθος

Γιώργος Βιδάκης

Aλησμονώ και χαίρομαι, θυμιούμαι και λυπιούμαι,

θυμήθηκα την ξενιτιά και θέλω να πηγαίνω.....

Σήκω μάνα μ' και ζύμωσε καθάριο παξιμάδι.

Mε πόνους βάζει το νερό, με δάκρυα το ζυμώνει

και με πολύ παράπονο βάζει φωτιά στο φούρνο.

- Άργησε φούρνε να καείς και συ ψωμί να γένεις

για να περάσει ο κερατζής κι ο γιος μου ν' απομείνει.

Το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι, ένα από τα σημαντικότερα δείγματα στο ρεπερτόριο της παγκόσμιας πολυφωνίας, αποτελεί ζωντανή παράδοση και στοιχείο της πολιτισμικής ταυτότητας των πληθυσμών της παραμεθόριας Ηπείρου και της ελληνικής μειονότητας της Αλβανίας.

Εξελίχθηκε παράλληλα με τη βυζαντινή μουσική, ενώ διατηρεί συγγένειες με άλλα είδη πολυφωνίας, όπως η αλβανόφωνη. Ερευνητές το εντάσσουν σε ευρύτερα τόξα πολυφωνίας που συνέχουν τα Βαλκάνια, τον Καύκασο, τη Βόρεια Περσία, το Αφγανιστάν, τη Βόρεια Ινδία, την Ινδονησία.

Χαρακτηρίζεται από τοπικές παραλλαγές ύφους και δομής. Ένας πολυφωνικός όμιλος απαρτίζεται συνήθως από πέντε έως επτά τραγουδιστές με συγκεκριμένους ρόλους. Πρωταγωνιστεί ο παρτής, που ξεκινά το τραγούδι, συντονίζει τον όμιλο προσδίδοντας τον ρυθμό και τη μελωδία και καθορίζει τη σχέση με τις άλλες φωνές. Ο γυριστής (ή τσακιστής ή κόφτης) γυρίζει γύρω από τη μελωδική γραμμή του παρτή αυτοσχεδιαστικά, ενώ ο κλώστης εκτελεί τραγούδια με υψηλή φωνή. 

Κλώστης και γυριστής δεν συνυπάρχουν και η επιλογή ανάμεσά τους γίνεται ανάλογα με το φύλο (οι γυναίκες κλώθουν πιο συχνά) αλλά και με το ύφος του τραγουδιού. Οι ισοκράτες κρατούν το ίσο, γεμίζοντας το τραγούδι. Ένας ρόλος που εμφανίστηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα και δεν απαντά σε όλες τις περιοχές είναι ο ρίχτης, που με ένα επιφώνημα ρίχνει την τονικότητα του παρτή σε συγκεκριμένο σημείο του τραγουδιού.

Από περιοχή σε περιοχή απαντούν ομοφωνικά τραγούδια, δίφωνα και πολυφωνικά χωρίς ισοκράτημα, τρίφωνα και τετράφωνα, καθώς και με οργανική συνοδεία. Ως προς τη θεματολογία τους, πρόκειται για τραγούδια της αγάπης, της ξενιτιάς, ιστορικά, του γάμου, αποκριάτικα, παιδικά κ.ά.

Η δύναμη του είδους σχετίζεται περισσότερο με την αμεσότητα της

έκφρασης, τον απέριττο χαρακτήρα και την ένταση της ερμηνείας. Διαχρονικά αποτέλεσε αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινότητας των κατοίκων. Συνόδευε τις ασχολίες τους, την ομαδική εργασία στα χωράφια και την κτηνοτροφία, τα έθιμα και σημαντικούς σταθμούς της ζωής τους.

Τις τελευταίες δεκαετίες το πολυφωνικό απαντά κυρίως σε εορταστικές συγκεντρώσεις τοπικών κοινοτήτων παραμένοντας, επίσης, τραγούδι του εθιμικού κύκλoυ (πανηγύρια, γάμοι, βαπτίσεις κ.ά.).

Η συγκρότηση των τοπικών κοινωνιών, η σημασία της οικογένειας, ο

ρόλος των δύο φύλων στις διαφορετικές φάσεις της εξέλιξης του εί-

δους, καθώς και ο αξιακός κώδικάς του σχετίζονται με τη δομή των ομίλων, την κατανομή των ρόλων, τη συλλογική πειθαρχία και αυτορρύθμιση στην ερμηνεία του συνόλου. 

Η μετάδοσή του από γενιά σε γενιά βασίστηκε στην προφορική παράδοση, ενώ σήμερα οι νεότεροι το γνωρίζουν μέσα από πολιτιστικές εκδηλώσεις, διεθνείς συναντήσεις, φεστιβάλ, σεμινάρια και μουσικές παραστάσεις.

Ηχητικά τεκμήρια στη δισκογράφηση του είδους υπάρχουν ήδη από το 1928. Αργότερα, πολυφωνικοί όμιλοι των Κτισμάτων Πωγωνίου ηχογραφήθηκαν από τον Σίμωνα Καρά και τη Δόμνα Σαμίου. 

Το 1993 ξεκίνησαν τα πρώτα σεμινάρια στο Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων «Φοίβος Ανωγειανάκης», ενώ από το 1996 εμφανίζονται συνεχώς αξιόλογα πολυφωνικά σύνολα. Το 1999 θεσμοθετείται το Διεθνές Φεστιβάλ Πολυφωνικού Τραγουδιού και παράλληλα διοργανώνεται η 1η Διεθνής Συνάντηση Πολυφωνικού Τραγουδιού στο Πωγώνι και τις Φιλιάτες. Το 2003 ιδρύθηκε το Αρχείο Πολυφωνικού Τραγουδιού, ενώ οι Διεθνείς Συναντήσεις μετονομάστηκαν σε Πολυφωνικό Καραβάνι.

Με τη δυναμική που έχει αποκτήσει το είδος τα τελευταία χρόνια,

αναδεικνύεται ο πλούτος και η ποικιλία των εγχειρημάτων που σχετίζονται με το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι, δηλωτικό στοιχείο της συλλογικής έκφρασης νέων κοινοτήτων.

Gladiator33111

Ηπειρώτικο παραδοσιακό. Από το γυναικείο φωνητικό σύνολο: Πλειάδες