Εκπαίδευση και δημοκρατία ή Είναι η εκπαίδευση εκδημοκρατισμένη ;

του

                                                                                       Δρ Θανάση Μιχελή

                                                                        Περιφερειακού Συμβούλου

                                                                 Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας

Αφορμή για το παρόν άρθρο έδωσε ο πρόσφατος νόμος για εκπαιδευτικά ζητήματα, ιδιαίτερα αυτά του διοικητικού χαρακτήρα.....

Απ΄ όσους στήριξαν το νόμο και κυρίως τη φιλοσοφία του, υποστηρίχθηκε η άποψη πως αυτός κινείται στη λογική εκδημοκρατισμού της εκπαίδευσης. Αυτό θα επιτευχθεί και με την ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευτικών και φοιτητών στα ζητήματα της διοίκησης. Μένει λοιπόν να αποδειχθεί και στην πράξη.

Ας δούμε όμως πως προσδιορίστηκε αυτός ο εκδημοκρατισμός, τα προηγούμενα χρόνια στη χώρας μας, από τις πολιτικές δυνάμεις και τον εκπαιδευτικό κόσμο και πως τον εννοούν οι κοινωνιολόγοι της εκπαίδευσης.  

Οι περισσότεροι γνωρίζουν, είτε από μελέτη είτε από εμπειρία, το πλήθος των μεταρρυθμίσεων και κυρίως των αλλεπάλληλων μικροαλλαγών (κι αυτές μεταρρυθμίσεις βαφτίζονταν) που έγιναν στην εκπαίδευση[1]. Αρκετοί θυμούνται τους αγώνες, κυρίως των εκπαιδευτικών, για οικονομική στήριξη της εκπαίδευσης[2]. Δηλωμένος στόχος όλων ήταν μια εκπαίδευση ποσοτικά και ποιοτικά καλύτερη. Δηλαδή να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των παιδιών όλου του πληθυσμού, να κοινωνικοποιεί τους νέους και να βελτιώνει το επίπεδο γνώσεών  τους. Έτσι οδηγηθήκαμε στη διεύρυνση του σχολικού δικτύου ώστε να εξυπηρετούνται τα παιδιά των αγροτικών περιοχών, σε μέτρα αντιμετώπισης της διαρροής των μαθητών από το σχολείο, σε μέτρα χαλάρωσης ή ανατροπής των αυστηρών κανόνων λειτουργίας της σχολικής ζωής με στόχο μια νέα δημοκρατική λειτουργία του σχολείου[3] και πολλά άλλα.  Παράλληλα το κλασσικό μοντέλο της πυραμιδικής διοίκησης, δηλαδή αυτό που ο Max Weber ονόμασε “γραφειοκρατία” (bureaucracy)[4], βελτιώθηκε, εν μέρει την περίοδο της μεταπολίτευσης, με τη συμμετοχή εκπροσώπων των εκπαιδευτικών στα όργανα της διοίκησης και την αλλαγή του τρόπου επιλογής στελεχών της[5].

Τελικά ωφελήθηκαν από τα παραπάνω οι άμεσοι αποδέκτες της εκπαίδευσης, δηλαδή οι μαθητές και σε τί ; Η καταφατική απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι αυταπόδεικτη. Απαιτεί έρευνες για τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα των εκπαιδευτικών αλλαγών - μεταρρυθμίσεων. Από τέτοιες έρευνες λοιπόν αποδεικνύεται ότι με τη μεταρρύθμιση του 1964 το όφελος των μαθητών, κυρίως των χαμηλότερων εισοδηματικών στρωμάτων, ήταν καθοριστικό[6]. Για πρώτη φορά στην ιστορία της Ελληνικής εκπαίδευσης παιδιά αγροτικών και εργατικών οικογενειών βρέθηκαν σε Πανεπιστημιακές Σχολές και μέσω των σπουδών βρέθηκαν σε επαγγέλματα που βελτίωσαν την κοινωνική τους θέση (άλλαξαν κοινωνικό στάτους). Το ίδιο συνέβη, σε μικρότερο βαθμό, και με την μεταρρύθμιση του 1975.   

Αυτή ακριβώς την κοινωνική διαδικασία της εκπαίδευσης (κοινωνικό αποτέλεσμα της εκπαίδευσης) οι κοινωνιολόγοι της εκπαίδευσης χαρακτηρίζουν ως εκδημοκρατισμό της εκπαίδευσης[7]. Είναι κάτι που διαφεύγει ως στόχος πολλών εμπλεκομένων με την εκπαίδευση.

Σήμερα λείπουν οι εμπειρικές έρευνες που θα αποτιμούσαν τα αποτελέσματα των εκπαιδευτικών αλλαγών των τελευταίων δεκαετιών. Είναι όμως στατιστικά εμφανές πως παιδιά των προαναφερόμενων κοινωνικών ομάδων (εργατικών, αγροτικών και χαμηλόμισθων οικογενειών) όλο και περισσότερα βρίσκονται εκτός Πανεπιστημίων και κυρίως εκτός σημαντικών θέσεων εργασίας (δεν αναφερόμαστε βέβαια στην τελευταία πενταετία της καθολικής κρίσης στη χώρα μας).

Προφανής είναι επίσης η πολιτιστική και κυρίως η γλωσσική πενία. Καθολική πλέον καταγράφεται η ανάγκη πρόσθετης εκπαιδευτικής βοήθειας προς τους μαθητές, έξω από το δημόσιο σχολείο. Μια ανάγκη που προσθέτει οικονομικά βάρη στις οικογένειες και προφανώς εντείνει τον ταξικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης[8]. Και αυτό το δεδομένο αποσιωπάται ( θα έλεγα μερικώς) από τους εμπλεκόμενους με την εκπαίδευση.

Τα παραπάνω δεν είναι τυχαία, αποτελούν εκπαιδευτικά αποτελέσματα.

Ολοκληρώνοντας το παρόν άρθρο και υιοθετώντας κυρίως την άποψη των κοινωνιολόγων για το δημοκρατικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης κλείνω με μερικά ερωτήματα:

α) Ενδιαφέρει άραγε τον αποδέκτη της εκπαίδευσης, μαθητή και γονιό του, αυτό που τις τελευταίες δεκαετίες διεκδικήθηκε ως εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης, δηλαδή διοικητικές μεταρρυθμίσεις συμμετοχικών διαδικασιών ;

β) Μια δημοκρατική συμμετοχική λειτουργία της εκπαίδευσης είναι μεν αναγκαία, αποδεικνύεται δε και ικανή για τη διαπαιδαγώγηση δημοκρατικών πολιτών ;

γ) Πώς από την αυταρχική εκπαίδευση της δεκαετίας του ΄60 και του ΄70 προέκυψαν οι γενιές των δημοκρατικών αγώνων του “114” και του “Πολυτεχνείου” και πώς από τη δημοκρατικότερη και λιγότερο αυταρχική εκπαίδευση της μεταπολιτευτικής περιόδου προέκυψε η γενιά των σχετικά αδιάφορων νέων ;

δ) Μήπως τελικά ο ρόλος της εκπαίδευσης σήμερα υποβαθμίστηκε και δεν είναι αυτός που περιέγραφαν σημαντικοί διανοητές[9] ; Μήπως τα ΜΜΕ και τα δίκτυα “κοινωνικής” δικτύωσης αποτελούν άλλης μορφής εκπαίδευση ;

Προβληματίζουν τα παραπάνω τους εμπλεκόμενους με την εκπαίδευση ;

Οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα προφανώς είναι δύσκολες και ποικίλουν. Όμως ένα μπορώ να ισχυριστώ: Πως με αλλαγές που αφορούν μόνο τη διοίκηση και τους εκπαιδευτικούς κάθε βαθμίδας τα παραπάνω δεν απαντώνται, ούτε βέβαια αντιμετωπίζονται.

---

[1]. Σημειώνουμε ενδεικτικά τις σπουδαιότερες, από άποψη πληρότητας, μεταρρυθμίσεις: Μεταρρύθμιση του 1929, μεταρρύθμιση του 1964, μεταρρύθμιση του 1975, μεταρρύθμιση του 1985.

[2]. Θυμίζουμε τα συνθήματα: “Λεφτά για την παιδεία κι όχι για τη Σοφία” (1962: γάμος της πριγκίπισσας Σοφίας με το βασιλιά της Ισπανίας), “15% για την παιδεία” το 1965, “Αύξηση δαπανών για την παιδεία” την περίοδο της μεταπολίτευσης.

[3]. Τη δεκαετία του ΄60 έντονη ήταν στην Ευρώπη η άποψη περί “αντιαυταρχικής εκπαίδευσης”, με την έννοια της ανατροπής των αυστηρών κανόνων λειτουργίας των σχολείων. Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης θεωρούσαν ότι μια δημοκρατική λειτουργία του σχολείου διαπαιδαγωγεί δημοκρατικούς νέους. Η άποψη αυτή λίγο αργότερα επηρέασε και τη χώρα μας. Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης ουδέποτε ασχολήθηκαν με τον βασικό κοινωνικό ρόλο της εκπαίδευσης.

[4]. Βλέπε το μοντέλο της γραφειοκρατικής διοίκησης κατά  Max Weber

[5]. Η συμμετοχή αυτή θεσμοθετήθηκε με το Ν.309/75 με έναν αιρετό εκπρόσωπο στα Υπηρεσιακά Συμβούλια και με το Ν.1566/85 με δυο. Από το 1986  και μετά η ανάδειξη στελεχών γίνονταν με επιλογή ανά τετραετία κι όχι ιεραρχικά όπως προβλέπει το “γραφειοκρατικό” μοντέλο διοίκησης.

[6]. Βλέπε επ΄ αυτού τη διδακτορική διατριβή Αθανασίου Μιχελή, στον ιστότοπο:      

    http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/9086#page/296/mode/2up

[7]. Βλέπε το βιβλίο του Antoine Prost, L’ enseignement s’ est-il démocratisé ?, (Η εκπαίδευση είναι εκδημοκρατισμένη ;) εκδόσεις P.U.F, Paris 1992.

[8]. Οι εκπαιδευτικές οργανώσεις συχνά αναφέρονται στον ταξικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης αλλά σπάνια στην ιδιωτικά παρεχόμενη εκπαίδευση (νόμιμη ή όχι).

[9]. Για το ρόλο της εκπαίδευσης έχουν αναφερθεί πολλοί σημαντικοί διανοητές: Οι φιλελεύθεροι υποστηρίζουν πως η εκπαίδευση έχει ουδέτερο κοινωνικά χαρακτήρα και μερικοί επισημάνουν την αναγκαιότητα διασφάλισης των ίσων ευκαιριών. Οι μαρξιστές θεωρούν την εκπαίδευση ως μηχανισμό αναπαραγωγής των κοινωνικών τάξεων και ως σημαντικό ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους. Κατά συνέπεια θεωρούν ως δημοκρατική μια εκπαίδευση που ευνοεί την κοινωνική κινητικότητα (όπως παραπάνω αναφέρθηκε, κατά τον Antoine Prost).